Eισαγωγή
Στις μεγάλες αναταραχές, οι αναλογίες “πετούν σαν οβίδες”. Οι ηλεκτρισμένες διαδηλώσεις του 2011- η εν εξελίξει αραβική άνοιξη, το «καυτό» ιβηρικό και ελληνικό καλοκαίρι, το κύμα «καταλήψεων» στις Ηνωμένες Πολιτείες-αναπόφευκτα έρχονται σε σύγκριση με τις μεγαλειώδεις χρονιές του 1848, του 1905, του 1968 και του 1989. Σίγουρα μερικά θεμελιώδη πράγματα εξακολουθούν να ισχύουν, αλλά και κλασικά μοτίβα επαναλαμβάνονται. Τύραννοι τρέμουν, αλυσίδες σπάνε και τα παλάτια δέχονται έφοδο. Οι δρόμοι μετατρέπονται σε μαγικά εργαστήρια όπου δημιουργούνται πολίτες και σύντροφοι, και οι ριζοσπαστικές ιδέες μπορούν και αποκτούν ξαφνικά τελλουρική δύναμη. Τη θέση της Iskra παίρνει πλέον το Facebook.
Αλλά θα μπορέσει αυτός ο νέος κομήτης διαμαρτυρίας να δείξει αντοχή στο χειμωνιάτικο ουρανό ή πρόκειται για μία εξαιρετικά σύντομη και εκθαμβωτική βροχή μετεωριτών; Δεδομένου ότι η μοίρα των προηγούμενων αναβληθεισών επαναστατικών ημερών μας έχει προειδοποιήσει πως η άνοιξη είναι η μικρότερη των εποχών, ειδικά όταν οι Κομμουνάροι αγωνίζονται στο όνομα ενός «διαφορετικού κόσμου», για τον οποίο δεν έχουν ακόμη κανένα πραγματικό σχέδιο ή έστω μία εξιδανικευμένη εικόνα.
Ίσως, όμως, αυτό να έρθει αργότερα. Προς το παρόν, η επιβίωση των νέων κοινωνικών κινημάτων -των καταληψιών, των αγανακτισμένων, τα μικρά ευρωπαϊκά αντι-καπιταλιστικά κόμματα και η αραβική νέα αριστερά- απαιτείται να ριζώσει σε μία μαζική αντίσταση απέναντι στην παγκόσμια οικονομική καταστροφή, πράγμα το οποίο με τη σειρά του, προϋποθέτει , ας είμαστε ειλικρινείς, ότι η σημερινή διάθεση για «οριζοντιότητα» μπορεί να φιλοξενήσει τελικά μία αρκετά πειθαρχημένη «καθετότητα», για να συζητήσει και να θεσπίσει την οργάνωση στρατηγικών. Πρόκειται για ένα τρομακτικά μεγάλο δρόμο, μόνο για να φτάσουμε στα σημεία εκκίνησης των προηγούμενων προσπαθειών για την οικοδόμηση ενός νέου κόσμου. Αλλά μια νέα γενιά έχει τουλάχιστον ξεκινήσει αυτό το ταξίδι και μάλιστα γενναία.
Θα μπορέσει η εμβάθυνση της οικονομικής κρίσης, που καταπίνει το μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη να επιφέρει μια κατ ‘ανάγκη παγκόσμια ανανέωση της Αριστεράς; Τα σημεία που ακολουθούν αντανακλούν τις προσωπικές μου εικασίες. Σχεδιασμένα να υποκινήσουν τη συζήτηση, είναι απλά μια εξωτερίκευση των σκέψεων μου για μερικές από τις ιστορικές ιδιαιτερότητες των γεγονότων του 2011 και για τα αποτελέσματα που μπορούν να διαμορφωθούν τα επόμενα χρόνια. Η βασική παραδοχή βασίζεται στο ότι η Δεύτερη Πράξη αυτού του δράματος θα περιλαμβάνει ως επί το πλείστον σκηνές χειμώνα, αφού θα παίζεται με φόντο την κατάρρευση των οικονομικά αναπτυσσόμενων χωρών BRIC, καθώς και τη συνέχιση της στασιμότητας σε Ευρώπη και Ηνωμένες Πολιτείες.
1. Kαπιταλιστικοί εφιάλτες
Πρώτον, πρέπει να αποδώσουμε φόρο τιμής στο φόβο και στον πανικό που κατέκλυσε τα υψηλά τραπέζια του καπιταλισμού. Αυτό που ήταν αδιανόητο μόλις πριν από ένα χρόνο, ακόμη και για τους περισσότερους μαρξιστές, είναι σήμερα ένα φάντασμα που στοιχειώνει τις γνώμες στις σελίδες του επιχειρηματικού Τύπου: η επικείμενη καταστροφή ενός μεγάλου μέρους του θεσμικού πλαισίου της παγκοσμιοποίησης και η υπονόμευση της μετά το 1989 διεθνούς τάξης. Υπάρχει αυξανόμενη ανησυχία ότι η κρίση της Ευρωζώνης, ακολουθούμενη από μια συγχρονισμένη παγκόσμια ύφεση, θα μπορούσε να μας επιστρέψει σε έναν κόσμο της δεκαετίας του 1930, των ημι-αυταρχικών νομισματικών και εμπορικών συνασπισμών, σπαρασσόμενων από εθνικιστικές αντιθέσεις. Η ηγεμονική ρύθμιση του χρήματος και της ζήτησης, σε αυτό το σενάριο, θα πάψει να υφίσταται: οι ΗΠΑ είναι πολύ αδύναμες, η Ευρώπη είναι πολύ αποδιοργανωμένη και η Κίνα, με πήλινα πόδια, επίσης πολύ εξαρτημένη από τις εξαγωγές. Κάθε δεύτερη βαθμίδα εξουσίας θα ήθελε το δικό της πολιτικό «ασφαλιστικό συμβόλαιο» από εμπλουτισμένο ουράνιο- οι περιφερειακοί πυρηνικοί πόλεμοι θα είναι πιθανοί. Τραβηγμένο; Ίσως, αλλά έτσι προκύπτει από ένα ταξίδι στο χρόνο πίσω στις θορυβώδεις ημέρες της δεκαετίας του 1990. Τα «αναλογικά» μυαλά μας απλά δεν μπορούν να λύσουν όλες τις διαφορικές εξισώσεις που προκύπτουν από τον διαφαινόμενο κατακερματισμό της Ευρωζώνης ή από την καμένη “φλάντζα” στην κινεζική μηχανή ανάπτυξης. Παρότι η έκρηξη της Wall Street το 2008 μπορούσε περισσότερο ή λιγότερο να έχει προβλεφθεί με ακρίβεια από διάφορους εμπειρογνώμονες, αυτό που τώρα σπεύδει καταπάνω μας κινείται πέραν των προβλέψεων οποιασδήποτε Κασσάνδρας ή, εδώ που τα λέμε, ακόμα και τρίων Καρλ Μαρξ.
2. Από τη SAIGON στην KABUL
Εάν η νεοφιλελεύθερη αποκάλυψη όντως πλησιάζει, η Ουάσιγκτον και η Wall Street θα πρέπει να θεωρηθούν ως οι επικεφαλής “άγγελοι εξολόθρευσης”, έχοντας ταυτόχρονα ανατινάξει τόσο το χρηματοπιστωτικό συστήμα στον Βόρειο Ατλαντικό όσο και τη Μέση Ανατολή (και έχοντας παράλληλα τορπιλίσει κάθε ευκαιρία μετρίασης της κλιματικής καταστροφής). Οι επιδρομές του Μπους στο Ιράκ και το Αφγανιστάν μπορεί να θεωρηθούν σε μια ιστορική αναδρομή ως κλασσικές πράξεις ύβρεως: γρήγορες νίκες τεθωρακισμένων και ψευδαισθήσεις μίας παντοδυναμίας, ακολουθήθηκαν από μεγάλους πολέμους φθοράς και θηριωδίας, οι οποίοι ελλόχευαν κινδύνους και έληξαν τόσο άσχημα για την Ουάσιγκτον, όπως και η επιχείρηση της Μόσχας στον ποταμό ‘Οξο, πριν από ένα τέταρτο του αιώνα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν συναντήσει εμπόδια σε ένα μέτωπο από Ταλιμπάν, που υποστηρίζονται από το Πακιστάν, και από την άλλη από Σιίτες, που υποστηρίζονται από το Ιράν. Παρά το γεγονός ότι εξακολουθούν να εντασσονται στους συμμάχους του Ισραήλ, που είναι σε θέση να γεμίσει τον ουρανό με δολοφονικά τηλεκατευθυνόμενα αεροκάφη ή να συντονίσει μια θανατηφόρα επίθεση του ΝΑΤΟ, η Ουάσιγκτον δεν μπόρεσε να εγγυηθεί την ασυλία των αμερικανικών δυνάμεων στο Ιράκ, περιορίζοντας τον αριθμό των στρατιωτών στα έδαφη σύνδεσης με τη Μέση Ανατολή. Επιπλέον, οι δημοκρατικές εξεγέρσεις στην Τυνησία και την Αίγυπτο υποχρέωσαν τον Ομπάμα και τον Κλίντον να χειροκροτούν ευγενικά τον αποκεφαλισμό δύο εκ των ευνοημένων καθεστώτων τους.
Το προφανές μέρισμα της υποχώρησης -μια πιο ορθολογική εξισορρόπηση της αμερικανικής στρατιωτικής δύναμης με αποτέλεσμα τη συρρίκνωση των δημόσιων δαπανών, αλλά και της παγκόσμιας οικονομικής επιρροής – εξακολουθεί να είναι όμηρος των τρελών σχεδίων που εκκολάπτονται στο Τελ Αβίβ ή μιας θανάσιμης απειλής για το Σαουδικό απολυταρχισμό. Αν και τα μεγάλα αποθεματικά πετρελαίου του Καναδά και τα σχιστολιθικά αέρια στο Αλεγκένι μειώνουν την αμερικανική εξάρτηση από το πεδίο της Μέσης Ανατολής, δεν αποδεσμεύουν όμως την αμερικανική οικονομία, όπως ισχυρίζονται ορισμένοι, από τον κόσμο της αγοράς των ενεργειακών τιμών, όπως αυτός καθορίζεται από την πολιτική στις χώρες του Κόλπου.
3. ‘Ενα Αραβικό 1848
Η ημιτελής Αραβική πολιτική επανάσταση είναι επική τόσο στο πεδίο διεξαγωγής της, όσο και στην κοινωνική ενέργειά της, μία ιστορική έκπληξη συγκρίσιμη με το 1848 ή με το 1989. Πρόκειται για την αναμόρφωση της γεωπολιτικής της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής, αφήνοντας το Ισραήλ ως ένα ξεπερασμένο προπύργιο του Ψυχρού Πολέμου (και συνεπώς πιο επικίνδυνο και απρόβλεπτο από ποτέ), επιτρέποντας συγχρόνως στην Τουρκία, την υποτιμημένη από την ΕΕ (όχι και τόσο κακό πράγμα, όπως τελικά αποδεικνύεται), να διεκδικήσει εκ νέου μια κεντρική επιρροή στα κάποτε οθωμανικά εδάφη. Στην Αίγυπτο και την Τυνησία, οι εξεγέρσεις βοήθησαν επίσης να επανακτηθεί η αυθεντική έννοια της δημοκρατίας από τις «λογοκριμένες» εκδόσεις που λιανικώς πουλούσε το ΝΑΤΟ. Προβοκατόρικες παραλληλίες θα μπορούσαν να τις συγκρίνουν με « επαναστάσεις λουλουδιών», του παρελθόντος και του παρόντος.Όπως το 1848 και το 1989, η Αραβική μέγα-Ιντιφάντα αποτέλεσε μία αλυσιδωτή εξεγερτική αντίδραση εναντίον ενός περιφερειακού αυταρχικού συστήματος, με την Αίγυπτο να μπορεί να παραλληλιστεί με τη Γαλλία στο πρώτο παράδειγμα και ίσως με την Ανατολική Γερμανία στο δεύτερο. Ο ρόλος της “αντι-επαναστατικής” Ρωσίας σήμερα παίζεται από τη Σαουδική Αραβία και τα εμιράτα του Κόλπου. Η Τουρκία υποδύεται τη φιλελεύθερη Αγγλία ως ένα περιφερειακό μοντέλο του μέτριου κοινοβουλευτισμού και της οικονομικής επιτυχίας, ενώ οι Παλαιστίνιοι (τραβώντας την αναλογία σε οριακό σημείο) γίνονται μία ρομαντική χαμένη υπόθεση, όπως οι Πολωνοί. Οι Σιίτες, οργισμένοι αουτσάιντερ όπως οι Σλοβάκοι και οι Σέρβοι. (Οι Financial Times, από την πλευρά τους, πρόσφατα ενθάρρυναν τον Ομπάμα να σκέφτεται όπως ο «νέος Μέτερνιχ»).
Αξίζει να τριφτεί κανείς μέσα από τις ογκώδεις γραφές του Μαρξ και του Ένγκελς για το 1848 (όπως και με μετέπειτα κείμενα του Τρότσκι) σε αναζήτηση των βαθύτερων γνώσεων της Θεμελιώδους Μηχανικής τέτοιων επαναστάσεων. Ένα παράδειγμα είναι η πεποίθηση του Μαρξ, η οποία μετατρέπεται με την πάροδο του χρόνου σε δόγμα, ότι καμία επανάσταση στην Ευρώπη – δημοκρατική ή σοσιαλιστική- δεν θα μπορούσε να είναι επιτυχής μέχρι η Ρωσία είτε να ηττηθεί σε ένα μεγάλο πόλεμο είτε να φέρει την επανάσταση εκ των έσω. Αντικαταστείστε τη Ρωσία με τη Σαουδική Αραβία και η θέση αυτή βγάζει ακόμα νόημα.
4. Το κόμμα του λαού
Το πολιτικό Ισλάμ κερδίζει μια λαϊκή εντολή τόσο σαρωτική (αν ίσως όχι και τόσο μακράς διαρκείας), όπως αυτή που δόθηκε στα γεγονότα του 1989 στους ανατολικούς ευρωπαίους φιλελεύθερους. Δεν θα μπορούσε και να είναι διαφορετικά. Κατά τη διάρκεια του τελευταίου μισού αιώνα, το Ισραήλ, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σαουδική Αραβία -οι δύο πρώτες εισβάλλοντας, η τρίτη προσηλυτίζοντας -έχουν σχεδόν επιφέρει κοσμική καταστροφή στην πολιτική του αραβικού κόσμου. Πράγματι, με την αναπόφευκτη διάλυση του τελευταίου Μπααθικού στο καταφύγιό του στη Δαμασκό, τα μεγάλα παναραβικά πολιτικά κινήματα της δεκαετίας του 1950 (Nασσεριμός, κομμουνισμός, Mπααθισμός, Μουσουλμανική Αδελφότητα) έχουν κατακερματιστεί στη Μουσουλμανική Αδελφότητα και τους Ουαχάμπι αντιπάλούς της.
Η Αδελφότητα, ειδικά στην αιγυπτιακή γενέτειρά της είναι η απόλυτη γεροντοκόρη των πολιτικών κινημάτων, αφού περίμενε περισσότερα από 75 χρόνια για να πάρει την εξουσία, παρά τη μαζική υποστήριξη που λάμβανε στις περιοχές κατά μήκος του Νείλου, η οποία υπολογίζεται ότι ανερχόταν σε αρκετά εκατομμύρια στα τέλη της δεκαετίας του 1940. Η μακρά συνέχιση αυτού του παλαίμαχου, πολυ- εθνικού πολιτικού κινήματος, σε τουλάχιστον πέντε αραβικές χώρες, είναι επίσης μια από τις βασικές διαφορές μεταξύ της εξέγερσης του 2011 και το Ευρωπαϊκών προηγούμενων. Και στις δύο 1848 και 1989, τα δημοφιλή δημοκρατικά κινήματα κατείχαν μόνο εμβρυϊκά μία πολιτική οργάνωση. Το 1848, στην πραγματικότητα, δεν υπήρχαν μαζικά πολιτικά κόμματα με τη σύγχρονη έννοια εκτός των Ηνωμένων Πολιτείων. Το 1989-91, από την άλλη πλευρά, το κενό της πολιτικής οργάνωσης και κάποιου που να καταλαβαίνει από “Δημόσιες Σχέσεις”, σύντομα αντικαταστάθηκε από έναν εκφοβισμένο όχλο των Γερμανών συντηρητικών και των κομισάριων της Wall Street, ο οποίος παραγκώνισε το μεγαλύτερο μέρος της πραγματικής ηγεσίας της βάσης.
Η Αδελφότητα, αντίθετα, σιωπηλά ξεπρόβαλε πάνω από την αιγυπτιακή σκηνή, ως άλλη Σφίγγα. Οι μαζικές μετωπικές οργανώσεις της, που λειτουργούν σε καθεστώς ημι-νομιμότητας, έχουν δημιουργήσει εντυπωσιακά στοιχεία ενός εναλλακτικού κράτους συμπεριλαμβανομένων των καίριων δικτύων πρόνοιας για τους φτωχούς. Οι μακρες λίστες των μαρτύρων της (συμπεριλαμβανομένου του «ισλαμικού Λένιν», Sayyid Qutb, που δολοφονήθηκε από τον Νάσερ το 1966) είναι τόσο διαδεδομένες στους περισσότερους ευσεβείς Αιγυπτίους, όπως οι λίστες των βασιλέων στους Άγγλους ή οι κατάλογοι πρόεδρων στους Αμερικανούς. Παρά την τρομακτική εικόνα της στη Δύση, έχει εξελιχθεί ώστε να αγκαλιάζει πτυχές της ελεύθερης αγοράς του Ισλαμισμού, όπως αυτές εκπροσωπούνται από το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης στην Τουρκία.
5. Η δεκάτη ογδόη Μπρυμαίρ της Αιγύπτου;
Ωστόσο, όπως παραστατικά αποδεικνύει το πρώτο στάδιο των βουλευτικών εκλογών της Αιγύπτου, η Αδελφότητα δεν μπορεί πλέον να ισχυριστεί ότι είναι ο αποκλειστικός εκπρόσωπος της λαϊκής ευσέβειας. Το ότι το προχειροφτιαγμένο κόμμα Al-Nour των Σαλαφιστών μπόρεσε να κερδίσει περίπου 24 τοις εκατό των ψήφων (σε σύγκριση με 38 τοις εκατό της Μουσουλμανικής Αδελφότητας) υπογραμμίζει την τρικυμία σε επίπεδο βάσης της αιγυπτιακής κοινωνίας. Πράγματι, οι Σαλαφιστές, παρά την αρχική αποχή τους από την εξέγερση της 25ης Ιανουαρίου, μπορούν και αποτελούν πλέον τη μεγαλύτερη οργάνωση στελεχών στον κόσμο Σουνιτών. Περπατώντας με τα παλιά παπούτσια της Αδελφότητας και αδρά επιδοτούμενοι από τη Riyadh, καλλιεργούν μια δυσοίωνη σύγκρουση με τους Κόπτες και τους Σουφίτες. Η ισορροπία δυνάμεων μεταξύ των δύο ισλαμικών στρατοπέδων κατά πάσα πιθανότητα θα αποφασιστεί τον επόμενο χρόνο από την τιμή του ψωμιού και την πολιτική του στρατού. Αν η Αδελφότητα είχε έρθει στην εξουσία νωρίτερα κατά την τελευταία δεκαετία, η παγκόσμια ανάπτυξη θα είχε ενισχύσει τόσο την ελκυστικότητα όσο και τη δυνατότητα του τουρκικού μονοπατιού. Αλλά δεδομένου ότι όλοι οι ανεμοδείκτες δείχνουν πλέον την αποτυχία, το παράδειγμα της Άγκυρας (όπως και το μοντέλο της Βραζιλίας στη Νότια Αμερική) μπορεί να απογυμνωθεί από την οικονομική επιτυχία και να χάσει σημαντική περιφερειακή εμβέλεια.
Από την άλλη πλευρά, η δημόσια εικόνα των Σαλαφιτών – άφθαρτη, αντι-πολιτική, θρησκευτική θα μαγνητίζει αυτομάτως λόγω της περαιτέρω εξαθλίωσης και των αντιληπτών απειλών εναντίον του Ισλάμ. Κάποια στοιχεία του αιγυπτιακού στρατού έχουν αναμφίβολα ήδη αναλύσει την «πακιστανική επιλογή» μίας σιωπηρής ή και επίσημης συμμαχίας με τους Σαλαφιστές. Διάφορες συνθήκες μπορεί να ενισχύσουν αυτό το σενάριο: η συνεχιζόμενη αντίσταση των στρατηγών για ουσιώδη μεταβίβαση της εξουσίας, η αδυναμία της Αδελφότητας να εκπληρώσει τις ελάχιστες δημοφιλείς προσδοκίες της οικονομικής ευημερίας, ή μία συμμαχία μεταξύ φιλελεύθερων και αριστερών που θα γίνει ο κριτής των κοινοβουλευτικών πλειοψηφιών. (Το Ισραήλ, από την πλευρά του, θα μπορούσε να αποσταθεροποιήσει την αιγυπτιακή δημοκρατία με μία μόνο αεροπορική επιδρομή. Πώς θα ανταποκριθούν άραγε τα Σουνιτικά κόμματα σε μια ενδεχόμενη επίθεση στο Ιράν;)
Σε κάθε περίπτωση, η αιγυπτιακή αριστερά έχει μελετήσει τη δέκατη όγδοη Μπρυμαίρ ήδη από τον Νάσερ. Ξέρει τα πάντα για δημοψηφίσματα, για λούμπεν προλεταριάτο, για Ναπολεόντειους ηγεμόνες και σακιά από πατάτες. Τα γκρουπούσκουλα και τα δικτυά τους, σε συμμαχία με τους εργαζόμενους και τη νεολαία όλων των δογμάτων, αποτέλεσαν νεύρο της επανάστασης της 25ης Ιανουαρίου καθώς και της ανακατάληψης της πλατείας Ταχρίρ, το Νοέμβριο. Θα υπάρξει μια ισλαμική-κυβερνητική πλειοψηφία, η οποία να μπορεί να εξασφαλίζει το δικαίωμα των νέων αριστερών και ανεξάρτητων συνδικάτων στο να οργανώνονται και να προπαγανδίζουν ανοιχτά; Αυτό θα αποτελέσει τη λυδία λίθο της αιγυπτιακής δημοκρατίας.
6. Η κατάρρευση της Μεσογείου
Η νότια Ευρώπη, εν τω μεταξύ, αντιμετωπίζει την ίδια καταστροφή με τη διαρθρωτική προσαρμογή και την αναγκαστική λιτότητα που βίωσε η Λατινική Αμερική τη δεκαετία του 1980. Οι ειρωνείες είναι δολοφονικές. Αν και η βόρεια-κεντρική Ευρώπη έχει αναπτύξει ξαφνικά μια οξεία περίπτωση αμνησίας, πριν από μερικά χρόνια ο οικονομικός τύπος υμνούσε την Ισπανία, την Πορτογαλία, ακόμη και την Ελλάδα (καθώς τη μη μέλος της ΕΕ Τουρκία) για τα επιτεύγματά τους στην περικοπή των δημοσίων δαπανών και την ενίσχυση των ρυθμών ανάπτυξης. Στον άμεσο απόηχο της κατάρρευσης της Wall Street, οι φόβοι της ΕΕ είχαν κυρίως επικεντρωθεί στην Ιρλανδία, τη Βαλτική και την Ανατολική Ευρώπη. Η Μεσόγειος στο σύνολό της θεωρήθηκε αρκετά καλά προστατευμένη από το οικονομικό τσουνάμι, που διέσχιζε τον Ατλαντικό με «υπερηχητική» ταχύτητα.
Από την πλευρά της, η Αραβική Μεσόγειος είχε μικρή συμμετοχή στα θρομβωτικά κυκλώματα των επενδυτικών κεφαλαίων και τη συναλλαγή παραγώγων, και ως εκ τούτου είχε ελάχιστη άμεση έκθεση στη χρηματοπιστωτική κρίση. Η νότια Ευρώπη, από τη δική της πλευρά, είχε γενικά υπάκουες κυβερνήσεις και, στην περίπτωση της Ισπανίας, ισχυρές τράπεζες. Η Ιταλία ήταν απλά πάρα πολύ μεγάλη και πλούσια για να αποτύχει, ενώ η Ελλάδα, αν και αποτελούσε μια ενόχληση, ήταν μια λιλιπούτεια οικονομία (μόλις το 2 τοις εκατό του ΑΕΠ της Ε.Ε.), της οποίας τα αμαρτήματα ελάχιστα απειλούσαν τις «Χώρες των Γιγάντων». Δεκαοκτώ μήνες αργότερα, γερμανικά και αυστριακά Limbaughs Rush ούρλιαζαν για τις «βασίλισσες πρόνοιας» της Μεσόγειου που εκβίαζαν τους συνετούς αστούς να παραδώσουν τις αποταμιεύσεις τους και να πουλήσουν τα παιδιά τους, έτσι ώστε οι Έλληνες να μπορούν να εξεγείρονται όλη την ημέρα και οι Ισπανοί να μπορούν να παίρνουν μεγαλύτερες σιέστες.
Ωστόσο, μια πιο εύλογη υπόθεση θα μπορούσε βασιστεί στο ότι η γερμανική επιτυχία στην πραγματικότητα καταστρέφει την Ευρωζώνη. Με το χαμηλό εργατικό κόστος στην Ανατολή, τα ασύγκριτα πλεονεκτήματα της παραγωγικότητάς της και τον φανατισμό α λα Κίνα- για τα τεράστια πλεονάσματα εξαγωγών, η Γερμανία στην πραγματικότητα υπέρ-ανταγωνίζεται το «ευρώ-σόι» της στη νότια Ευρώπη.
Η Ε.Ε. στο σύνολό της, εν τω μεταξύ, τρέχει το μεγαλύτερο πλεόνασμα σε σχέση με τις εξαγωγές της με την Τουρκία και τα μη πετρελαικά κράτη της Βόρειας Αφρικής (34 $ δις το 2010), εξασφαλίζοντας την εξάρτησή τους από τα εμβάσματα, τον τουρισμό και τις ξένες επενδύσεις για να ισοσκελίσουν τους λογαριασμούς. Ολόκληρη η Μεσόγειος, ως εκ τούτου, είναι ιδιαίτερα ευαίσθητη στις κυκλικές διακυμάνσεις της ζήτησης και των επιτοκίων στην Ε.Ε., ενώ η Γερμανία, η Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και οι άλλες πλούσιες χώρες του Βορρά έχουν σημαντικές δευτερογενείς αγορές που λειτουργούν σαν απορροφητές των σοκ.
Το ευρώ είναι ο σφόνδυλος αυτής της Μεγάλης Ευρώπης των πολλαπλών ταχυτήτων. Για τη Γερμανία, το ευρώ λειτουργεί ως ένα βελτιωμένο γερμανικό μάρκο το οποίο, επειδή είναι λιγότερο ευπρόσβλητο στις αιφνίδιες ανατιμήσεις, διασφαλίζει την ανταγωνιστική τιμολόγηση των γερμανικών εξαγωγών, ενώ εκ των πραγμάτων μέσα στα πλαίσια της οικονομίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αφαιρεί ελάχιστα από το de facto δικαίωμα αρνησικυρίας του Βερολίνου. Για τους νοτιοευρωπαίους, από την άλλη πλευρά, είναι μία άλλη συμφωνία του Φάουστ, που αποτελεί πόλο έλξης κεφαλαίων σε περιόδους ευνοϊκής οικονομικής συγκυρίας, αλλά αποκλείει τη χρήση των νομισματικών εργαλείων για την καταπολέμηση των εμπορικών ελλειμμάτων και της ανεργίας.
Τώρα που η ιβηρική και ελληνική ευλογιά έχουν μολύνει την Ιταλία και απειλούν και τη Γαλλία, ένα όραμα «σκληρής αγάπης» της Ευρώπης του Ευρώ αναδύεται από το Βερολίνο και το Παρίσι: η δημοσιονομική ολοκλήρωση, μέσω της αναθεώρησης της Συνθήκης. Έχοντας ήδη χάσει τον έλεγχο της νομισματικής πολιτικής και έχοντας αναγκαστεί να καταστρέψουν τους δημόσιους τομείς τους υπό την εποπτεία της Ε.Ε. και των τεχνικών του ΔΝΤ, οι χώρες οφειλέτες τώρα καλούνται να αποδεχθούν ένα μόνιμο γαλλο-γερμανικό veto για τους προϋπολογισμούς και τις δημόσιες δαπάνες. Το δέκατο ένατο αιώνα, η Βρετανία έστελνε συχνά ακάτους για να επιβληθεί στις ασυνεπείς χώρες στη Λατινική Αμερική ή την Ασία. Οι Σύμμαχοι προσέδεσαν τη Γερμανία με τον ίδιο τρόπο στις Βερσαλλίες και, ως εκ τούτου, έσπειραν το Τρίτο Ράιχ.
Είτε με το να υποταχθούν σε Σαρκοζί-Μέρκελ είτε επιλέγοντας την χρεωκοπία και την έξοδο από την Ευρωζώνη (και ίσως και την ΕΕ), οι μεσογειακές οικονομίες θα καταδικαστούν σε χρόνια σήψη και υπερ-ανεργία. Όμως, οι πληθυσμοί τους δεν θα πάνε έτσι έυκολα σε αυτό το μεγάλο σκοτάδι. Η Πορτογαλία και η Ελλάδα, έχοντας έρθει πιο κοντά με τις πραγματικές κοινωνικές επαναστάσεις στη δεκαετία του 1970, διατηρούν τους πιο hardcore αριστερούς πολιτισμούς στην Ευρώπη. Στην Ισπανία η νέα συντηρητική κυβέρνηση αποτελεί έναν σημαντικό και «φιλόξενο» στόχο για την αναβίωση της Ενωμένης Αριστεράς και για το πολύ μεγαλύτερο, αλλά ακόμα άμορφο, κίνημα διαμαρτυρίας των νέων. Πράγματι, το σπέρμα του αντι-καπιταλισμού είναι πιθανό να βρεθεί πίσω από τη φλόγα που θα βάλει φωτιά στην ευρωπαική ήπειρο. Αλλά τα αντι-μεταναστευτικά, αντι-Βρυξελλικά δικαίωματα μπορεί να κερδίσουν πολύ περισσότερα από την αριστερά από τη διάλυση της Ευρωζώνης, και να περιβάλουν τα βαγόνια της ΕΕ πάνω σε αυτή τη βάση. Όπως και με τους Σαλαφιστές στην Αίγυπτο ή το Τea Party στις Ηνωμένες Πολιτείες, τα ευρωπαϊκά νέο-δεξιά κόμματα έχουν την πολιτική ταυτότητα και την οργή των αποδιοπομπαίων τράγων ήδη συσκευασμένη «για άμεση παράδοση στο σπίτι». Μια έκτακτη φιλοδοξία για την αντικαπιταλιστική αριστερά στη Δυτική Ευρώπη θα ήταν η ανακατάληψη του πολιτικού χώρου που κατείχαν οι κομμουνιστές για τριάντα χρόνια μετά το 1945. Οι κινήσεις υπό την ηγεσία του Marine Le Pen και Geert Wilders, από την άλλη πλευρά, έχουν βάσιμες ελπίδες για ανάρτηση μίας σοβαρής πρόκλησης ενός πολύ μεγαλύτερου και καλά προικισμένου συντηρητικού franchise στην εθνική πολιτική. Η ανάληψη του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος στις Ηνωμένες Πολιτείες από την άκρα δεξιά, τους παρέχει ένα εμπνευσμένο πρότυπο.
7. Η μηχανή της εξέγερσης
Οι εξεγέρσεις των πανεπιστημιουπόλεων του 1968 στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ είχαν τροφοδοτηθεί πνευματικά και πολιτικά από την επίθεση στο Βιετνάμ, τις εξεγέρσεις ανταρτών στη Λατινική Αμερική, την Πολιτιστική Επανάσταση στην Κίνα και τις εξεγέρσεις των γκέτο στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ομοίως, οι indignados του τελευταίου έτους έχουν εμπλουτιστεί με αρχέγονη δύναμη από τα παραδείγματα της Τυνησίας και του Καΐρου. (Τα πολλά εκατομμύρια παιδιά και τα εγγόνια των Αράβων μεταναστών στη νότια Ευρώπη κάνουν με ζωντανό και έντονο τρόπο αυτή τη σύνδεση). Ως εκ τούτου, παθιασμένοι εικοσάρηδες καταλαμβάνουν τώρα τις πλατείες και στις δύο όχθες της θεμελιώδους Μεσογείου του Μπροντέλ. Το 1968, ωστόσο, λίγοι από τους λευκούς νέους που διαμαρτύρονταν στην Ευρώπη (με σημαντική εξαίρεση τη Βόρεια Ιρλανδία) και τις Ηνωμένες Πολιτείες μοιράστηκαν τις υπαρξιακές πραγματικότητες των ομολόγων τους στις χώρες του Νότου. Ακόμη και ως βαθιά αποξενωμένοι, οι περισσότεροι θα μπορούσαν να προσβλέπουν στην μετατροπή του κολλεγιακού τους πτυχίου σε μία εύπορη καριέρα της μεσαίας τάξης. Σήμερα, αντίθετα, πολλοί από τους διαδηλωτές στη Νέα Υόρκη, τη Βαρκελώνη και την Αθήνα αντιμετωπίζουν δραματικά χειρότερες προοπτικές από εκείνες των γονιών τους και πιο κοντά σε εκείνες των ομολόγων τους στην Καζαμπλάνκα και την Αλεξάνδρεια. (Μερικοί από τους καταληψίες του Zuccotti Park, αν είχαν αποφοιτήσει πριν από δέκα χρόνια, θα μπορούσαν να οδηγηθούν κατευθείαν σε μισθούς 100.000 δολάριων σε επενδύσεις αντιστάθμισης κινδύνου ή σε μία επενδυτική τράπεζα. Σήμερα εργάζονται στα Starbucks.)
Σε παγκόσμιο επίπεδο, η ανεργία των νέων ενηλίκων κινείται σε επίπεδα ρεκόρ, σύμφωνα με τη ILO- τα ποσοστά κυμαίνονται μεταξύ 25 και 50 τοις εκατό στις περισσότερες από τις χώρες όπου οι νέοι πρωτοστατούν στις διαδηλώσεις. Επιπλέον, στη Βόρεια Αφρική, το χωνευτήρι της αραβικής επανάστασης, ένας βαθμός κολλεγίου είναι αντιστρόφως ανάλογος με την πιθανότητα εύρεσης απασχόλησης. Σε άλλες χώρες, η οικογενειακή επένδυση στην εκπαίδευση, πληρώνει αρνητικά μερίσματα, αν αναλογιστεί κανείς το πραγματικό χρέος που δημιουργεί. Την ίδια στιγμή, η πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση έχει γίνει σαφώς πιο περιορισμένη, όπως δραματικό τρόπο εκδηλώνεται στις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο και τη Χιλή.
8. Ουρές συσσιτίων
Η οικονομική κρίση συνδυάζει τον αποπληθωρισμό των λαϊκών περιουσιακών στοιχείων (τις αξίες των κατοικιών και κατά συνέπεια των ιδίων οικογενειακών κεφαλαίων σε ΗΠΑ, Ιρλανδία, Ισπανία) με έντονο πληθωρισμό στο κόστος βασικών ειδών ζωής, όπως τα καύσιμα και τα τρόφιμα. Στην κλασική θεωρία, όπου οι γενικές τάσεις των τιμών αναμένεται να κινηθούν από κοινού με τον επιχειρηματικό κύκλο, αυτή είναι μια ασυνήθιστη διακλάδωση. Στην πραγματικότητα, μπορεί να εξελιχθεί ακόμα πιο δυσοίωνα. Η κρίση των δανείων υποθήκευσης στις Ηνωμένες Πολιτείες και αλλού, βρίσκεται στην καρδιά της μεγαλύτερης οικονομικής κρίσης και θα πρέπει να επιλυθεί είτε με την κρατική παρέμβαση είτε με απλή καταστροφή των απαιτήσεων σε αξία. Η βασική τιμή του αργού πετρελαίου, με τη σειρά της, μπορεί να μειωθεί, μιας και η ανάπτυξη της βιομηχανίας στην Ασία επιβραδύνεται και τα επίπεδα παραγωγής σημειώνουν άνοδο στο Ιράκ. (Η συζήτηση γύρω από την άνοδο του πετρελαίου μου φαίνεται τόσο απροσδιόριστη όσο και ατέρμονη).
Αλλά οι τιμές των τροφίμων φαίνεται να αυξάνονται ως κοσμική τάση, που καθορίζεται από δυνάμεις σε μεγάλο βαθμό εκτός της οικονομικής κρίσης και της βιομηχανικής ύφεσης. Πράγματι, μια αυξανόμενη χορωδία από φωνές εμπειρογνωμόνων προειδοποίουσε από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 ότι η παγκόσμια επισιτιστική ασφάλεια για το σύστημα καταρρέει. Πολλαπλές αιτίες ανατροφοδοτούν όσο και ενισχύουν η μία την άλλη: εκτροπή των σιτηρών για την παραγωγή κρέατος και βιοκαυσίμων, νεοφιλελεύθερη περικοπή των επιδοτήσεων όσον αφορά τα τρόφιμα, αλλά και τη στήριξη των τιμών, αχαλίνωτη κερδοσκοπία στις προθεσμιακές καλλιέργειες και την πρωταρχική γεωργική γη, μείωση των επενδύσεων στη γεωργική έρευνα, ευμετάβλητες τιμές στην ενέργεια, εξάντληση των εδαφών και των υδροφορέων, ξηρασία και την κλιματική αλλαγή και πάει λέγοντας. Στο βαθμό που η βραδύτερη ανάπτυξη θα μειώσει ορισμένες από αυτές τις πιέσεις (για παράδειγμα μειώνοντας την κατανάλωση κρέατος στην Κίνα), ο μεγάλος ρυθμός αύξησης του πληθυσμού- άλλα τρία δισεκατομμύρια άνθρωποι σε όλη τη διάρκεια ζωής των σημερινών διαδηλωτών- θα διατηρήσει τις πιέσεις από την πλευρά της ζήτησης (φυσικά, έχουν προωθηθεί τα GMC ως λύση- θαύμα, αλλά το πιο πιθανό είναι να προωθηθούν για τα αγρο-εταιρικά κέρδη και όχι για τις καθαρές συγκομιδές).
Το αίτημα για «Ψωμί» ήταν το πρώτο στις διαδηλώσεις στην πλατεία Ταχρίρ, με τη λέξη να αντηχεί τόσο δυνατά στην αραβική άνοιξη όπως και στο ρωσικό Οκτώβρη. Οι λόγοι είναι απλοί: οι «μέσοι» Αιγύπτιοι, για παράδειγμα, ξοδεύουν περίπου το 60 τοις εκατό του προϋπολογισμού των οικογενειών τους για το αργό πετρέλαιο (θέρμανση, μαγείρεμα, μεταφορές), για αλεύρι, φυτικά έλαια και ζάχαρη. Το 2008 αυτές οι τιμές των βασικών αγαθών ξαφνικά εκτινάχθηκαν κατά 25 τοις εκατό. Το επίσημο ποσοστό της φτώχειας στην Αίγυπτο απότομα αυξήθηκε κατά 12 τοις εκατό. Εφαρμόστε την ίδια αναλογία σε άλλες χώρες του «μεσαίου εισοδήματος» και ο πληθωρισμός διαγράφει βασικά ένα σημαντικό τμήμα της «αναδυόμενης μεσαίας τάξης» της Παγκόσμιας Τράπεζας.
9. Αναμένοντας την προσγείωση της Κίνας
Ο Μαρξ κατηγορούσε την Καλιφόρνια- τον πυρετού του Χρυσού (Gold Rush) και τη συνεπαγόμενη νομισματική τόνωση του παγκόσμιου εμπορίου-για το πρόωρο τέλος στον επαναστατικό κύκλο της δεκαετίας του 1840. Στον άμεσο απόηχο του 2008, οι λεγόμενες χώρες BRIC έγιναν η νέα Καλιφόρνια. Το αεροσκάφος Wall Street έπεσε από τον ουρανό και συνετρίβη στη γη, αλλά η Κίνα παραμένει εν πτήσει, σε σφιχτό σχεδιασμό με τη Βραζιλία και τη Νοτιοανατολική Ασία. Η Ινδία και η Ρωσία, επίσης, κατάφεραν να κρατήσουν τα αεροπλάνα τους στον αέρα. Η ανθεκτική ανύψωση των BRICs εξέπληξε τόσο τους επενδυτικούς συμβούλους, τους οικονομικούς αρθρογράφους όσο και τους επαγγελματίες αστρολόγους – όταν όλοι τους διακύρητταν ότι η Κίνα ή η Ινδία, θα μπορούσαν τώρα να κρατήσουν ψηλά τον κόσμο με το ένα χέρι, ή ότι η Βραζιλία θα είναι σύντομα πιο πλούσια από ότι η Ισπανία. Η εύφορη ευπιστία τους, φυσικά, προέκυψε από την άγνοια για τα θαυμάσια τεχνάσματα και τις τεχνικές που χρησιμοποιούν οι ‘Houdinis’ στην Λαϊκή Τράπεζα της Κίνας. Το ίδιο το Πεκίνο, σε αντίθεση, έχει εκφράσει πολύ σημαντικούς φόβους για την υπερβολική εξάρτηση της χώρας από τις εξαγωγές, την ανεπάρκεια της αγοραστικής δύναμης των νοικοκυριών, όσο και την έλλειψη ύπαρξης μίας προσιτής πολιτικής στέγασης, η οποία συνδυάζεται με τη δημιουργία μίας τεράστιας φούσκας ακινήτων.
Στα τέλη του προηγούμενου φθινοπώρου, τα άρθρα από τους αισιόδοξους πίστους της Κίνας ξαφνικά συρρικνώθηκαν στiς κύριες σελίδες και το σενάριο της «ανώμαλης προσγείωσης» έγινε το αγαπημένο των εκδοτών. Κανένας, συμπεριλαμβανομένης και της κινεζικής ηγεσίας, δεν ξέρει για πόσο ακόμη η οικονομία αυτή μπορεί να συνεχίσει να πετάει εν όψει των παγκόσμιων αντιξοοτήτων. Αλλά η αναπόφευκτη λίστα των θυμάτων των ξένων επιβατών έχει ήδη αρχίσει να καταρτίζεται: Νότια Αμερική, Αυστραλία, το μεγαλύτερο μέρος της Αφρικής και τα περισσότερα κράτη της Νοτιοανατολικής Ασίας. Και η Γερμανία-αυτό έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον-,η οποία εμπορεύεται τώρα περισσότερο με την Κίνα από ότι με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Μια καλά «τριγωνομετρημένη» παγκόσμια ύφεση, είναι φυσικά ακριβώς ο μη γραμμικός εφιάλτης που ανέλυσα στην αρχή. Πρόκειται σχεδόν για ταυτολογία η διαπίστωση ότι στο μπλοκ των BRIC χωρών, όπου οι λαϊκές προσδοκίες για οικονομική πρόοδο έχουν πρόσφατα αυξηθεί τόσο έντονα, ο πόνος της νέας εξαθλίωσης μπορεί να είναι πιο ανυπόφορος. Χιλιάδες πλατείες μπορεί να παρακαλούν για να καταληφθούν. Μεταξύ των οποίων μία που ονομάζεται Τιενανμέν.
Οι δυτικοί μετα-μαρξιστές-που ζουν σε χώρες όπου το απόλυτο και σχετικό μέγεθος του εργατικού δυναμικού της παραγωγής έχει μειωθεί δραματικά κατά την τελευταία γενιά- νωχελικά στοχαζόμαστε σχετικά με το κατα πόσο ή όχι ένα «προλεταριακό γραφείο» είναι πλέον παρωχημένο, υποχρεώνοντάς μας να σκεφτόμαστε με όρους «πλήθους», οριζόντιων αυθόρμητων, ή οτιδήποτε σχετικό. Αλλά αυτό δεν θα αποτελούσε συζήτηση στη μεγάλη βιομηχανοποιημένη κοινωνία που περιγράφει Το Κεφάλαιο ή ακόμα με μεγαλύτερη ακρίβεια στη βικτοριανή Βρετανία ή την Αμερική του New Deal. Διακόσια εκατομμύρια Κινέζοι εργάτες των εργοστασίων, των ορυχείων και του κατασκευαστικού τομέα αποτελούν την πιο επικίνδυνη τάξη στον πλανήτη. (Αρκεί να ρωτήσει κανείς το Συμβούλιο της Επικρατείας στο Πεκίνο). Το πλήρες ξύπνημα τους από τη φούσκα μπορεί να καθορίσει κατά πόσον μια σοσιαλιστική Γη είναι ακόμη δυνατή.
Μετάφραση: Ελένη Τριανταφυλλοπούλου
δημοσιεύτηκε στη Λέσχη Ανυπόταχτης Θεωρίας
