Ο Κοινός Χώρος και οι νέες χωρικές περιφράξεις στην Ελλάδα την εποχή της κρίσης

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Τα τελευταία χρόνια η συζήτηση σχετικά με τα αστικά κοινά και τις νέες περιφράξεις έχει γίνει ιδιαίτερα δημοφιλής μεταξύ μελετητών του χώρου όπως οι Harvey, Chatterton, Hodkinson, Vasudevan καθώς και κοινωνικών κινημάτων πόλης, ωστόσο έως τώρα λίγες είναι οι προσπάθειες που επιδιώκουν να συνδέσουν τα κοινά με την κρίση.

Στην παρόν άρθρο, ακολουθώντας την προσέγγιση του αυτόνομου μαρξισμού (de Angelis 2013, Federici 2011, Hardt και Negri 2009) ισχυρίζομαι ότι για να κατανοήσουμε την έννοια των κοινών πρέπει να συμπεριλάβουμε ταυτόχρονα τρία στοιχεία: τους κοινούς πόρους, την κοινότητα και τις κοινωνικές σχέσεις. Τα κοινά δεν υπάρχουν καθ’αυτά, αλλά δημιουργούνται μέσω των κοινωνικών σχέσεων που συγκροτούν οι κοινότητες αγώνα. Σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο συνδέω την τριαλεκτική χωρική ανάλυση του Λεφέβρ (1974) : Φυσικός Χώρος – Νοητικός Χώρος – Κοινωνικός Χώρος καθώς και την προσέγγιση του Κωτσάκη (2012) για τον κοινωνικό χώρο ως σύνθεση του Βιοφυσικού Χώρου, του Τρόπου Επικοινωνίας, και του Κοινωνικού Συστήματος με την ανάλυση του αυτόνομου μαρξισμού και προτείνω την έννοια του Κοινού Χώρου.

Με βάση αυτή την οπτική οι κινήσεις του καπιταλισμού μπορούν να ειδωθούν ως η απάντηση στην δύναμη των κοινωνικών σχέσεων που δημιουργούν τον Κοινό Χώρο. Το κεφάλαιο μπορεί να αλλοιώνει (de Angelis 2009) ή να διαφθείρει τα κοινά (Negri και Hardt 2009) και να περιφράσσει τον κοινό χώρο ώστε σύμφωνα με την προσέγγιση του Μαρξ (1867) να διατηρείται η μονιμότητα της λεγόμενης πρωταρχικής συσσώρευσης καθώς και η (ανα)παραγωγή του εμπορεύματος, της αξίας και της υπεραξίας. Ακολουθώντας αυτή την προσέγγιση η κρίση μπορεί να γίνει κατανοητή ως η κρίσιμη στιγμή της κυκλοφορίας του κεφαλαίου έναντι της κυκλοφορίας των κοινωνικών αγώνων για τον έλεγχο των κοινών. Για να αποδείξω αυτή την θέση εξετάζω το παράδειγμα των αστικών κοινών και των νέων περιφράξεων στον φυσικό-νοητικό-κοινωνικό χώρο στην Ελλάδα την εποχή της κρίσης και ισχυρίζομαι ότι τα κοινά βρίσκονται στο επίκεντρο των κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων.

Λέξεις κλειδιά: κοινά, περιφράξεις, χώρος, κρίση

Ο ΚΟΙΝΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΕΣ ΧΩΡΙΚΕΣ ΠΕΡΙΦΡΑΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

Χαράλαμπος Τσαβδάρογλου

Μεταδιδακτορικός ερευνητής, τμήμα Χωροταξίας και Ανάπτυξης, ΑΠΘ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΑΠΘ,  tsavdaroglou@arch.auth.gr

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τα κοινά και οι περιφράξεις αποτελούν δυο αλληλένδετες έννοιες που αντανακλούν τους κοινωνικούς ανταγωνισμούς και υποδηλώνουν την συμμετοχή ή την απαγόρευση των κοινωνιών από τη πρόσβαση και χρήση των μέσων παραγωγής και αναπαραγωγής. H σφαίρα των κοινών αποτελεί το πεδίο μιας διαρκούς παγκόσμιας και τοπικής διαμάχης για τον έλεγχο γύρω από τα λεγόμενα φυσικά κοινά (αέρας, θάλασσες, ποτάμια, δάση), τα δημόσια κοινά (υποδομές, δίκτυα μεταφορών, τηλεπικοινωνίες, εκπαίδευση, υγεία) τα πολιτισμικά κοινά (γλώσσες, επιστήμες, τέχνες), τα γενετικά κοινά (γονίδια), τα ενεργειακά κοινά (ενεργειακοί πόροι), τα πληροφοριακά κοινά (διαδίκτυο), κ.α.. Σε αυτό το αρχιπέλαγος των κοινών αρκετοί μελετητές συμπεριλαμβάνουν και τα αστικά κοινά, τα οποία αφορούνε τους πράσινους χώρους, τα δίκτυα υποδομών, τους αρχαιολογικούς χώρους, γενικότερα τους κοινόχρηστους και κοινωφελείς χώρους. Τέλος, έχει εκφραστεί η άποψη ότι όλο το οικιστικό απόθεμα, οι χρήσεις γης, το αστικό τοπίο και η τοπική ζωτικότητα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως μορφές κοινών (Briassoulis, 2002).

Ακλουθώντας την προσέγγιση του αυτονόμου μαρξισμού (de Angelis 2010, Caffentzis 2010, Federici 2011) θα δείξω ότι το εύρος της σφαίρας των κοινών δεν αποτελεί απλώς τη διεκδίκηση χωρικών ποσοτήτων αλλά καθορίζεται από τα πεδία και τις μορφές κοινωνικής αυτοθέσμισης και από τις απαντήσεις της σχέσης κεφάλαιο ή και άλλων ετερονομιών μέσω των περιφράξεων. Η μέθοδος που ακολουθώ είναι η διαλεκτική και συγκεκριμένα η ανοιχτή και συστηματική διαλεκτική. Πρόκειται για την κριτική διαλεκτική μέθοδο «έκθεσης της εσωτερικής άρθρωσης ενός δεδομένου-συγκεκριμένου συνόλου» (Arthur, 2002), σύμφωνα με την οποία η ιστορία, η τάξη, το φύλο, το έθνος, η κρίση, ο χώρος ή οποιαδήποτε άλλη κατηγορία συμβαίνει και αποκτά σημασία την κάθε συγκεκριμένη στιγμή μέσα από συγκεκριμένες αρθρώσεις-αρνήσεις-αφαιρέσεις των κοινωνικών σχέσεων και ανταγωνισμών.

Στο παρόν άρθρο, αρχικά παρουσιάζω τις διαφορετικές προσεγγίσεις των κοινών. Έπειτα, εξετάζω τις έννοιες των περιφράξεων, της μονιμότητας της πρωταρχικής συσσώρευσης και των αλλοιωμένων κοινών. Στη συνέχεια συνδέω την έννοια του χώρου με την έννοια των κοινών και προτείνω την έννοια του Κοινού Χώρου. Τέλος εξετάζω τον Κοινό Χώρο και την περίφραξή του στην Ελλάδα την εποχή της κρίσης και καταλήγω με ορισμένα συμπεράσματα.

2. ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΑ ΚΟΙΝΑ

2.1 ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΠΕΡΙΦΡΑΞΕΩΝ

Οι προσεγγίσεις που υποστηρίζουν την περίφραξη των κοινών διακρίνονται στη νεοφιλελεύθερη προσέγγιση, στη προσέγγιση της κρατικής ρύθμισης και στη προσέγγιση της συλλογικής δράσης.

Η νεοφιλελεύθερη προσέγγιση έχει ως αναφορά τη λεγόμενη θεωρία της τραγωδίας των κοινών του Hardin (1968), ο οποίος υποστήριξε στα τέλη της δεκαετίας του ‘60 ότι στους κοινούς πόρους αν υπάρχει ελεύθερη πρόσβαση και έλλειψη δικαιωμάτων ιδιοκτησίας τότε οι χρήστες τους συμπεριφέρονται εγωιστικά σαν «ελεύθεροι καβαλάρηδες» και υπερχρησιμοποιούν τους πόρους μέχρι που τους καταστρέφουν ολοκληρωτικά. Η νεοφιλελεύθερη προσέγγιση υποστηρίζει ότι ο μόνος τρόπος για να προστατευτούν και να αξιοποιηθούν οι κοινοί πόροι είναι να περιφραχθούν και να ιδιωτικοποιηθεί η πρόσβαση σε αυτούς.

Η προσέγγιση της κρατικής ρύθμισης αντιτίθεται στην ιδιωτικοποίηση και υποστηρίζει ότι για την προστασία και αποδοτικότερη εκμετάλλευση των κοινών πόρων ο καλύτερος εγγυητής είναι το κράτος (Carruthers and Stoner, 1981).

Τέλος, η προσέγγιση της συλλογικής δράσης (Ostrom, 1990) αντιτίθεται στην ιδιωτικοποίηση και στον κρατικό έλεγχο και αναζητώντας μια συμβατότητα του καπιταλισμού με τα κοινά, υποστηρίζει ότι κοινότητες παραγωγών μπορούν με συμμετοχικούς συλλογικούς τρόπους να φέρουν αποδοτικά εμπορικά αποτελέσματα.

2.1 ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝ

Οι προσεγγίσεις για τον κομμουνισμό των κοινών διαχωρίζονται από το δίπολο ιδιωτική ή κρατική διαχείριση των κοινών και αναγνωρίζουν στα κοινά χαρακτηριστικά που βασίζονται κυρίως στη δυναμική των κοινωνικών σχέσεων, θεωρώντας περιοριστικό τον ζήτημα των κοινών όταν αντιμετωπίζεται μόνο σε σχέση με τους πόρους. Σύμφωνα με την προσέγγιση των αυτόνομων Μαρξιστών (De Angelis, 2013, Linebaugh, 2008, Caffentzis, 2010) τα κοινά εμπεριέχουν ταυτόχρονα τρία χαρακτηριστικά: τους κοινούς πόρους, τις κοινότητες και τις σχέσεις που δημιουργούν κοινά (commoning).

Με βάση την μαρξική προσέγγιση η περίφραξη των κοινών πρωτοαναφέρεται στην ανάλυση του Κεφαλαίου του Μαρξ και αφορούσε τις διαδικασίες σφετερισμού των κοινοτικών-κοινών γαιών μέσω της λεγόμενης πρωταρχικής συσσώρευσης, κατά την μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό (Μαρξ, 1867). Η διαδικασία αυτή είχε ως στόχο να διαχωριστούν οι χρήστες των κοινών γαιών από τα μέσα παραγωγής και αναπαραγωγής, να μεταναστεύσουν στα ανερχόμενα βιομηχανικά αστικά κέντρα και εκεί να εργαστούν υπό καθεστώς μισθωτής εργασίας.

Τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα, αρκετοί μελετητές (Caffentzis 2010, Vasudevan et al. 2008, Harvey 2011, 2012, Hodkinson 2012), εξετάζοντας τον τρόπο λειτουργίας του νεοφιλελευθερισμού σε παγκόσμιο επίπεδο, διαπιστώνουν ότι οι περιφράξεις διαρκώς επεκτείνονται και επομένως δεν αποτελούν απλώς ένα προκαπιταλιστικό φαινόμενο. Ως «νέες περιφράξεις» αναγνωρίζονται μεταξύ άλλων η έμφυλη καταπίεση, η βιομετρική, η πληροφοριακή συσσώρευση, η σύγχρονη αρπαγή γης, η συσσώρευση πληθυσμών σε παραγκουπόλεις, τα Προγράμματα Δομικής Αναπροσαρμογής του ΔΝΤ, η μετανάστευση και η συρρίκνωση του μεταπολεμικού κράτους πρόνοιας των δυτικοευρωπαϊκών χωρών.

Ταυτόχρονα με την λειτουργία των περιφράξεων, που είναι απαραίτητες για τη μονιμότητα της πρωταρχικής συσσώρευσης, οι αυτόνομοι Μαρξιστές διαπιστώνουν ότι ο καπιταλισμός έχει ανάγκη τα κοινά τόσο με τη μορφή των μη εμπορευματοποιημένων κοινών πόρων, όσο και με τη μορφή της κοινωνικής συνεργασίας. Οι αυτόνομοι Μαρξιστές αποκαλούν «διεφθαρμένα» (Negri and Hardt, 2009), «αλλοιωμένα» (De Angelis, 2009) ή «φιλοκαπιταλιστικά» κοινά (Caffentzis, 2010) εκείνες τις μορφές κοινών πόρων και εκείνες τις σχέσεις δημιουργίας κοινών, οι οποίες αξιοποιούνται προς όφελος του κεφαλαίου και είναι απαραίτητες για την βιωσιμότητά του.

3. Ο ΚΟΙΝΟΣ ΧΩΡΟΣ

Για την εξέταση των αστικών κοινών απαιτείται η εννοιολόγηση της έννοιας του χώρου. Για τον σκοπό αυτό παρουσιάζω την χωρική ανάλυση του Lefebvre και του Κωτσάκη.

Σύμφωνα με την τριαλεκτική ανάλυση του Lefebvre (1974) o χώρος δεν αποτελεί ένα κενό δοχείο που γεμίζει με πράξεις, σχέσεις και ιδεολογίες αλλά διακρίνεται στον φυσικό, νοητικό και κοινωνικό χώρο, αντίστοιχα στην χωρική πρακτική, στις αναπαραστάσεις του χώρου και στον αναπαραστημένο χώρο και τέλος στον αντιληπτό, νοητικό και βιωμένο χώρο.

Σχήμα 1. Η χωρική τριάδα του Lefebvre (σχέδιο Χ. Τσαβδάρογλου)

Αντίστοιχα ο Κωτσάκης (2012) συλλαμβάνει τον Κοινωνικό Χώρο ως τη σύνδεση του Βιοφυσικού Χώρου (ενέργεια, έκταση, χρόνος) με το Κοινωνικό Σύστημα (κοινωνικές σχέσεις και κοινωνικά υποκείμενα) και τον Τρόπο Επικοινωνίας (κοινωνικές σχέσεις και κοινωνικές δυνάμεις), ο οποίος αλληλεπιδρά μέσω των διαδικασιών πραγμάτωσης, ανάδυσης, αναπαραγωγής και ενεργοποίησης με το Σύστημα Επικοινωνίας (πράξεις και σχέσεις επικοινωνίας). Τέλος ως τόπο ορίζει ο Κωτσάκης (2012) τον βιωμένο κοινωνικό χώρο.

Σχήμα 2. Τόπος και Κοινωνικός Χώρος (Κωτσάκης, 2012:85)

Συνδέοντας την τριαλεκτική ανάλυση του Lefebvre : Φυσικός -Νοητικός -Κοινωνικός Χώρος, και Βιωμένος-Αντιληπτός- Κατανοητός Χώρος, με την ανάλυση του Κωτσάκη : Φυσικός Χώρος-Τρόπος Επικοινωνίας-Κοινωνικό Σύστημα, τα οποία συνιστούν τον Κοινωνικό Χώρο, με την ανάλυση των αυτόνομων μαρξιστών για τα κοινά : Κοινοί Πόροι – Σχέσεις Δημιουργίας Κοινών – Κοινότητες, προτείνω την έννοια του Κοινού Χώρου.

Σχήμα 3. Ο Κοινός Χώρος (σχέδιο Χ. Τσαβδάρογλου)

Ως Κοινό Χώρο προτείνω την διανυσματική αλληλεπίδραση μεταξύ του Βιοφυσικού Χώρου των Κοινών Πόρων με τον Τρόπο Επικοινωνίας και το Χώρο των Κοινοτήτων. Ο βιοφυσικός-αντιληπτός Χώρος των Κοινών Πόρων αποτελεί τη χωρική πρακτική συλλογικού μοιράσματος των πόρων-μέσων (ανα)παραγωγής. Ο Χώρος των Κοινών Πόρων ορίζεται, κατασκευάζεται ή ανακτάται κάθε φορά από τον Τρόπο Επικοινωνίας. Ο Τρόπος Επικοινωνίας συνθέτει τις κοινότητες των κοινωνικών υποκειμένων στον Χώρο των Κοινοτήτων.

Επομένως, το σημείο κλειδί του Χώρου των Κοινών είναι η αλληλεπίδραση και η επικοινωνία μεταξύ των Κοινών Πόρων με τον Τρόπο Επικοινωνίας και τις Κοινότητες. Η διάρρηξη των παραπάνω σχέσεων πραγματοποιείται με τις περιφράξεις. Ανάλογα με το ποια από τις παραπάνω σχέσεις τείνει να περιφραχθεί έχουμε τις:

Περιφράξεις των Κοινών Πόρων. Πρόκειται για τις κλασσικές και νέες περιφράξεις όπως σφετερισμός και εμπορευματοποίηση των κοινών γαιών, της ενέργειας, των φυσικών πόρων, σύγχρονη αρπαγή γης, πληροφοριών, γονιδίων, γνώσης, σωμάτων, βιομετρική. Σε χωρικό επίπεδο ως νέες περιφράξεις μπορούν να αναγνωριστούν οι αναπλάσεις και ο εξευγενισμός των πόλεων, οι πολιτικές ενοικίων και οι πολιτικές αποστέρησης-εκτόπισης. Οι παραπάνω διαδικασίες συνδέονται με τη μονιμότητα της λεγόμενης πρωταρχικής συσσώρευσης ως συστατικό στοιχείο της σχέσης κεφάλαιο, δηλαδή με τον διαρκή διαχωρισμό των ανθρώπων από τα μέσα (ανα)παραγωγής.

Περιφράξεις των Τρόπων Επικοινωνίας. Πρόκειται για τον σφετερισμό της κοινωνικής συνεργασίας προς όφελος του κεφαλαίου ή και άλλων ετερονομιών. Στη διεθνή βιβλιογραφία οι περιφράξεις των τρόπων επικοινωνίας συναντιούνται με τους όρους, διαβρωμένες, αλλοιωμένες, διαφθαρμένες ή φιλοκαπιταλιστικές σχέσεις δημιουργίας των κοινών  (Negri και Hardt 2009, De Angelis 2009, Chatterton 2010, Caffentzis, 2010).

Περιφράξεις των Κοινοτήτων. Πρόκειται για την κοινωνική και πολιτική συγκρότηση των περιφραγμένων κοινοτήτων, στις οποίες μέσω της συμπερίληψης ή του αποκλεισμού έχει λάβει χώρα η περίφραξη των κοινωνικών σχέσεων και των κοινών πόρων. Χωρικά παραδείγματα αποτελούν οι gated communities, τα στρατόπεδα κράτησης μεταναστών, οι φυλακές, τα επιχειρηματικά cluster, τα mall, τα κάθε είδους γκέτο καθώς και η πολεοδομία των τειχών (Vasudevan et al., 2008). 

4. Ο ΚΟΙΝΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΕΡΙΦΡΑΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

Με βάση το θεωρητικό πλαίσιο που ανέπτυξα θα δείξω ότι η διαλεκτική των κοινών και περιφράξεων βρίσκεται στο επίκεντρο της πολιτικής και κοινωνικής διαμάχης στην Ελλάδα την εποχή της κρίσης.

Είναι γεγονός ότι η σταδιακή συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας και της μεσαίας τάξης είχε ως αποτέλεσμα, ιδιαίτερα μετά την εξέγερση του Δεκέμβρη του 2008 και το κίνημα των αγανακτισμένων το 2011, να αναδυθούν πλήθος κινημάτων πόλης, τα οποία επιδιώκουν να απαντήσουν στα ζητήματα της κοινωνικής αναπαραγωγής θέτοντας στο επίκεντρο της δραστηριότητάς τους τον κοινό χώρο. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα των συνελεύσεων γειτονιάς, τα αυτοδιαχειροζόμενα πάρκα, οι συλλογικές περιαστικές καλλιέργειες, τα κατειλημμένα στεγαστικά εγχειρήματα και τα κοινωνικά κέντρα – ελεύθεροι κοινωνικοί χώροι – καταλήψεις – στέκια, οι δομές αλληλέγγυας οικονομίας και οι δομές κοινωνικής αλληλεγγύης όπως κοινωνικά ιατρεία, κοινωνικά παντοπωλεία, χαριστικά παζάρια, συλλογικές κουζίνες, δίκτυα ανταλλαγής προϊόντων χωρίς μεσάζοντες καθώς και συνεταιριστικές μορφές εργασίας. Ωστόσο είναι σημαντικό να σημειωθεί ο υβριδικός χαρακτήρας των παραπάνω μορφωμάτων καθώς σε αρκετές περιπτώσεις σφετερίζονται από πολιτικές οργανώσεις, έχουν φυλετικό προσανατολισμό π.χ. συσσίτια και αιμοδοσίες της Χρυσής Αυγής μόνο για Έλληνες, θεσμική εποπτεία από δήμους, εκκλησία και ΜΚΟ και δυσδιάκριτα όρια μεταξύ εμπορευματικών και μη-εμπορευματικών σχέσεων (Tsavdaroglou, 2012).

Την ίδια στιγμή η ανάδυση των νέων περιφράξεων και οι διαδικασίες της μονιμότητας της λεγόμενης πρωταρχικής συσσώρευσης λαμβάνουν χώρα τόσο στον βιοφυσικό χώρο όσο και στις κοινωνικές σχέσεις καθώς και στη συγκρότηση των κοινοτήτων.

Πίνακας 1. Χώρος των περιφράξεων (πίνακας Χ. Τσαβδάρογλου)

Συγκεκριμένα η εφαρμογή των πολιτικών περίφραξης μπορεί να ταξινομηθεί στα πεδία του φύλου, της φυλής της τάξης και της κουλτούρας (πίνακας 1). Συνοπτικά ως νέες περιφράξεις μπορούν να αναγνωριστούν οι περικοπές μισθών και συντάξεων, η επισφαλειοποίηση των εργασιακών σχέσεων, οι επιστρατεύσεις απεργών, η ιδιωτικοποίηση και εμπορευματοποίηση δημόσιων υποδομών και υπηρεσιών (μεταφορές, υγεία, εκπαίδευση, κρατικά ακίνητα), η ελαστικοποίηση της περιβαλλοντικής νομοθεσίας, οι αυξήσεις φόρων σε μεταφορές-ενέργεια-ασφάλιση-ιδιοκτησία, η υφαρπαγή γης και ακινήτων (Χατζημιχάλης 2013), η ένταση της έμφυλης καταπίεσης, ο φράχτης στον Έβρο, τα νέα κέντρα κράτησης μεταναστών, η ποινικοποίηση αγωνιζομένων ενάντια στις περιφράξεις των μεταλλείων χρυσού στη Χαλκιδική και οι εκκενώσεις πολιτικών καταλήψεων και κοινωνικών κέντρων.  

Ακλουθώντας την προσέγγιση του ανοιχτού και αυτόνομου μαρξισμού (Federici 2004, De Angelis 2002, Bonefeld 2001, Holloway 2010) ισχυρίζομαι ότι η κρίση και οι διαδικασίες των περιφράξεων αποτελούν την απάντηση του κεφαλαίου στους κοινωνικούς αγώνες μέσω των οποίων οι άνθρωποι κατορθώνουν να επανανενωθούν με τα μέσα παραγωγής και αναπαραγωγής συστήνοντας τον κοινό χώρο. 

5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Κλείνοντας το ερώτημα που προκύπτει είναι ότι εάν εμείς είμαστε η κρίση (Holloway, 2010) τότε πως μπορούμε να επιβιώσουμε έξω από την λογική του νόμου της αξίας και της εργασιακής διαδικασίας. Μπορούμε να θεωρήσουμε τις αυτοοργανωμένες πρωτοβουλίες και τις δομές κοινωνικής αλληλεγγύης ως μορφές κοινών; Επιπλέον πως τα κοινά μπορούν να προστατευτούν χωρίς να δημιουργούν περίκλειστα συστήματα κοινωνικών σχέσεων στο τρίπτυχο φύλο-φυλή-τάξη;

Συμπερασματικά κρίνω σημαντική την θέση του de Angelis (2007:239) ότι «το κεφάλαιο δημιουργείται μέσω των περιφράξεων ενώ τα υποκείμενα στο αγώνα διαμορφώνονται μέσω των κοινών. Ως εκ τούτου η “επανάσταση” δεν είναι αγώνας για τα κοινά αλλά μέσω των κοινών, όχι για αξιοπρέπεια, αλλά μέσω της αξιοπρέπειας». Η διάκριση μεταξύ του αγώνα για τα κοινά και του αγώνα μέσω των κοινών είναι κρίσιμη για την έκβαση των κοινωνικών αγώνων. Επομένως ισχυρίζομαι ότι τα υποκείμενα που δημιουργούν τον κοινό χώρο ως σύνθεση του βιοφυσικού χώρου, του τρόπου επικοινωνίας και των κοινοτήτων οφείλουν διαρκώς να αγωνίζονται ενάντια στις σχέσεις της πατριαρχίας, του εθνικισμού και του κεφαλαίου, οι όποιες επιδιώκουν να σφετεριστούν τα κοινά.  

_________

6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Arthur Chr., 2002. The New Dialectic and Marx’s Capital, Leiden, Brill. 

Bonefeld W., 2001. «The permanence of primitive accumulation: commodity fetishism and social constitution» The Commoner 2, σ. 1-15.

Briassoulis H., 2002. «Sustainable Tourism and The Question of the Commons», Annals of Tourism Research, Vol. 29, No. 4, σ. 1065-1085.

Caffentzis G., 2010. «The Future Of ‘The Commons’: Neoliberalism’s ‘Plan B’ Or The Original Disaccumulation Of Capital?», New Formations 69, σ. 23-41.

Carruthers I., Stoner R., 1981. Economic Aspects and Policy Issues in Groundwater Development, World Bank staff working paper No 496, Washington, D.C.

Chatterton P., 2010. «Seeking the urban common: Furthering the debate on spatial justice», City: analysis of urban trends, culture, theory, policy, action,14:6, σ. 625-628.

De Angelis, M. 2007. The Beginning of History: Value Struggles and Global Capital, Pluto, London.

De Angelis M., 2009. «The tragedy of the capitalist commons», Turbulence 5, σ. 32-33.

De Angelis M., 2010. «The Production of Commons and the “Explosion” of the Middle Class», Antipode 42.4, σ. 954–977

De Angelis M., 2013. Κοινά και Περιφράξεις, (μτφρ. Παπάζογλου Σ., Τσαβδάρογλου Χ.), εκδόσεις των ξένων, Θεσσαλονίκη.

Federici S., 2004. Caliban and the Witch. Women, the body and primitive accumulation, Autonomedia, Brooklyn, New York.

Federici S., 2011. «Feminism and the Politics of the Commons», Τhe Commoner, other articles in commons, σ. 1-14.

Hardin G., 1968. «The tragedy of the commons», Science, 162, σ. 1243-1248.

Hardt M., Negri A., 2009. Commonwealth, Harvard University Press, Cambridge.

Harvey D., 2003. The New Imperialism, Oxford, Oxford University Press.

Harvey D., 2011. «The future of the commons», Radical History Review, 109, σ. 101-107.

Harvey D., 2013[2012]. Εξεγερμένες Πόλεις: Από το Δικαίωμα στη Πόλη στην Επανάσταση της Πόλης, (μτφρ. Κ. Χαλμούκου), Αθήνα, εκδόσεις ΚΨΜ.

Hodkinson St., 2012. «The new urban enclosures», City: analysis of urban trends, culture, theory, policy, action, 16:5, σ. 500-518.

Holloway J., 2011[2010]. Ρωγμές στον καπιταλισμό, (μτφρ. Α. Χόλογουεη), Αθήνα, Σαβάλλας.

Κωτσάκης Δ., 2012. Τρία και ένα κείμενα, Εκδόσεις των Συναδέλφων, Αθήνα.

Lefebvre H., 1991 [1974]. The Production of Space, Blackwell, Oxford.

Linebaugh P., 2008. The Magna Carta Manifesto: Liberties and Commons for All, University of California Press, Berkeley.

Μαρξ K., 2009 [1867]. Το Κεφάλαιο, τόμος Ι (μτφρ. Π. Μαυρομμάτης), Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.

Ostrom, E. 1990. Governing the Commons: The Evolution of Institutions for Collective Action. Cambridge University Press, Cambridge.

Tsavdaroglou H., 2012. «La crisi siamo noi. Lotte sociali e beni comuni in Grecia», Alfabeta2 n.24, σ. 28.

Vasudevan A., McFarlane C., Jeffrey A., 2008. «Spaces of enclosure», Geoforum 39, σ. 1641–1646.

Χατζημιχάλης Κ., 2013. «Η υφαρπαγή γης και ακινήτων στην Ελλάδα των Μνημονίων», Διαθέσιμο στο http://enthemata.wordpress.com/2013/09/29/kostisx/ [Προσπελάστηκε 2 Οκτωβρίου 2013]

Το κείμενο παρουσιάστηκε στο συνέδριο «Μεταβολές και ανα-σημασιοδοτήσεις του χώρου στην Ελλάδα της Κρίσης», Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, σελ 506-513, Βόλος 1-3 Νοεμβρίου 2013