Σε μια πρόσφατη εκδήλωση για τον πολιτισμό, ο Υπουργός Πολιτισμού
ξεκίνησε την ομιλία του με αναφορές στην “παραγωγικότητα” της Κίνας,
στην ανταγωνιστικότητα, στην φθηνή παραγωγή, στο προϊόν… Τελικώς
“εκδιώχθηκε” εν μέσω γέλιων, τραγουδιών και ειρωνικών επευφημιών – το
ζήτημα όμως παραμένει. Πώς γίνεται να αντιμετωπίζεις τον πολιτισμό με
όρους βιομηχανικούς και εμπορικούς;! Πώς γίνεται να αντιμετωπίζεις την
Υγεία με όρους οικονομικού ισοζυγίου;! Πώς γίνεται να αντιμετωπίζεις την
Παιδεία με όρους εμπορικής χρησιμότητας;! Πώς φτάσαμε σαν κοινωνία να
αποδεχόμαστε (ή έστω να ανεχόμαστε τη πράξει) την λογική πως “όλα είναι
φράγκα”; Γιατί γίναμε “λεφτόδουλοι”; Πόσο βλακώδες και καταστροφικό
είναι εν τέλει αυτό;
Βλαχομπαρόκ γιατί πουλάει
Δημιουργία vs. Παραγωγή
Ο πολιτισμός μιας κοινωνίας είναι το σύνολο της τέχνης, της διανόησης
και των αξιών που δημιουργούνται εντός αυτής. Δεν παράγονται –
ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥΝΤΑΙ! Η διαδικασία της δημιουργίας είναι ριζικά διαφορετική
από αυτή της παραγωγής και δεν μπορεί να περιγραφεί από όρους
φτιαγμένους για την δεύτερη. Ο ποιητής δεν ξέρει να σου πει πόσους
στίχους ανά εργατώρα γράφει ούτε αν οι συνειρμοί του ακολουθούν
στανταρτοποιημένες με ISO διαδρομές! Ο δοκιμιογράφος που θα σπρώξει την
κοινωνική ηθική στα όρια της και ακόμη παραπέρα δεν γνωρίζει πόσα Newton
ανα τετραγωνικό μέτρο πίεσης ασκούν τα κείμενά του ούτε μπορεί να
“καλιμπράρει” τις ιδέες του ανάμεσα στο ριζοσπαστικό και το κοινωνικά
αποδεκτό σύμφωνα με τα γούστα του κοινού του. Ο καλλιτέχνης, και
γενικότερα ο δημιουργός, ως πομπός πολιτισμού δεν είναι υπάλληλος του
κοινού – αποδέκτη ούτε μπορεί να λειτουργήσει κατά παραγγελία: η
δημιουργία είναι εσωτερική και ανεξέλεγκτη διαδικασία.
Ο πολιτισμός είναι ένα δυναμικό σύστημα σε διαρκή εξέλιξη. Εξ ορισμού
λοιπόν, το “νέο” θα βρεθεί στην δυσάρεστη θέση του μη δημοφιλούς και
του κατακριτέου μέχρι να (και αν!) κερδίσει αρκετούς ακόλουθους ώστε να
εγκαθιδρυθεί στην μιμιδιακή βάση της κοινωνίας. Κοιτάς στο παρελθόν,
αρχαίο και πρόσφατο, και ανακαλύπτεις πως τα σημαντικότερα ρεύματα της
ηθικής, της φιλοσοφίας, της μουσικής, πολεμήθηκαν βάναυσα πριν
κατισχύσουν και επηρεάσουν εκατομμύρια ανθρώπων. Οι στίχοι του Morrison
για τα τραγούδια των Doors και η μουσική των Pink Floyd δεν έγιναν
παγκόσμια κληρονομιά σε μια στιγμή. Αν μπορούσε να ήταν στόχος στο μυαλό
του δημιουργού η εμπορική απήχηση, τίποτα απ’ όλα αυτά δεν θα είχε
γραφτεί και τίποτα δεν θα είχε αλλάξει.
Η δικτατορία του mainstream
Ζούμε σε μια εποχή όπου συντελείται μια ποιοτική επανάσταση στην ροή
της πληροφορίας: υπάρχει πλέον η τεχνολογική δυνατότητα της άμεσης
αμφίδρομης σχέσης πομπού και δέκτη με την συνεχή εναλλαγή ρόλων στις
νέες “πλατείες” του κυβερνοχώρου αντί για την παραχώρηση (έναντι ποιου
ανταλλάγματος;) ή την “βίαιη” κατάκτηση του πιο ψηλού λόφου από
λιγοστούς πομπούς που θα καθορίσουν το νέο μιμιδιακό περιβάλλον. Θα
περίμενε λοιπόν κανείς πως η δυναμική εξελικτική διαδικασία του
πολιτισμού θα είχε επιταχυνθεί, έναν αναβρασμό δημιουργίας και σκέψης
όπως τον οραματίστηκαν μερικοί “ρομαντικοί τρελοί” στις αρχές της
δεκαετίας του 90. Κι όμως… συμβαίνει κάτι εντελώς διαφορετικό.
Σε αυτές τις νέες “πλατείες”, οι μάζες καταστέλουν με μεγάλη βία και
οχλαγωγή το “νέο”, το “αιρετικό”, το “διαφορετικό” αποτελεσματικότερα
από τα όνειρα του χειρότερου τυράννου! Σε αυτή την υποθετικά ισόπεδη
αρένα (level playing field) το mainstream ασκεί την πιο στυγνή
δικτατορία εισάγωντας ως νέo λογοκριτικό μαύρο μαρκαδόρο τα like, τα
share και τα retweet. Αυτή η αυτάρεσκη δράση της μάζας που αποφασίζει τι
θα δει, ακουσει και διαβάσει η μάζα η ίδια, οδηγεί τελικά σε ακόμη
μεγαλύτερο συντηριτισμό, σε ένα πάγωμα των πολιτισμικών μας αισθητηρίων.
Πάνω σε αυτό επικάθονται επίδοξοι τύρρανοι – “επενδυτές” που αγοράζουν
air-time, likes και shares προσπαθώντας να διαμορφώσουν το πολιτισμικό
γίγνεσθαι σε ένα ντετερμινιστικό σύστημα από τους ίδιους προβλεπόμενο
χάριν κέρδους.
Ωστόσο, στις παρυφές της κάθε “πλατείας”, στις στοές, δίπλα σε
παραμελημένα μπακάλικα και τσαγκαράδικα δημιουργούνται πηγαδάκια όπου η
πολιτισμική εξέλιξη είναι ταχύρρυθμη, όπου φυτρώνουν διαρκώς νέα
μιμίδια, όπου η ρήξη με την πλατεία και τα ήθη της γίνεται παλμός και
καμιά φορά διαπερνά τα πλήθη της πλατείας ως ηλεκτρισμός, ταράζοντας την
ευδαιμονία τους και διακόπτοντας, έστω για λίγο, την νιοστή παρτίδα
candy crush saga. Αυτοί είναι οι νέοι πυρήνες πολιτιστικής δημιουργίας
που ολοένα και περισσότερο μεγαλώνουν σε μέγεθος και αριθμό, που ολοένα
και περισσότερο απομακρύνονται στις θέσεις τους από το mainstream
κοινωνικό consensus.
Η στάση της Πολιτείας
Η Πολιτεία ως οργανωτικός μηχανισμός της κοινωνίας αναπόφευκτα
επηρεάζει την πολιτιστική δημιουργία. Αν θέσει ως στόχο της, ως ωφείλει,
την κοινωνική πρόοδο δεν έχει παρά να στηρίξει την δημιουργία, τα
“πηγαδάκια” και τους νέους παλμούς σ’ένα φιλόδοξο ταξίδι χωρίς χάρτες.
Αν ομως συνεργαστεί με (ή μήπως εξαγοραστεί από;) τους επίδοξους
τυράννους, με στόχο το κέρδος, και ενισχύοντας την δικτατορία του
mainstream, τα αποτελέσματα θα είναι οδυνηρά για τον πολιτισμό. Αν η
Πολιτεία αντιλαμβάνεται τον πολιτισμό με όρους βιομηχανίας και
παραγωγής, τότε η κοινωνία θα τελματώσει σε ένα χαντάκι πλημμηρισμένο
από “βλαχομπαρόκ” τσολιαδάκια γεμάτα ούζο, γύψινους παρθενώνες –
κηροπήγια για ρεσώ, μπουζουκλερί, σουβλακερί, soft πορνό “ενημερωτικές”
εκπομπές και κινηματογράφο χουντικής αρχαιοπληγήσας αισθητικής! Μια
“λεφτόδουλη” Πολιτεία σύντομα οδηγεί στην παρακμή του πολιτισμού.
“Πέθανε γιατί δεν συμφέρει”
Νέες παλιές ιδέες
Ως γιατρός και ως άνθρωπος ανατριχιάζω στην, συγκεκαλυμμένη βέβαια
ακόμα, έκφραση κι από επίσημα χείλη της σκέψης “πέθανε γιατί δεν
συμφέρεις”! Οι θιασώτες της νεοφιλελεύθερης κοινωνικο-οικονομικής
θεωρίας υποστηρίζουν τον ψευδεπίγραφο “κοινωνικό δαρβινισμό”: μια
καπιταλιστική μεταφορά της “φυσικής επιλογής” όπου αυτός που δεν
κατορθώνει να συγκεντρώσει τους απαραίτητους πόρους αφήνεται στην κακή
του μοίρα ή και τον θάνατο ακόμη. Δείχνουν ωστόσο να αγνοούν πως η
αλληλεγγύη και ο αλτρουισμός αποτελούν επιστημονικά αναγνωρισμένα
εξελικτικά πλεονεκτήματα σε όλες τις αναπτυγμένες και πολύπλοκες ζωικές
κοινότητες, ανθρώπου συμπεριλαμβανομένου! Επεκτείνοντας τέτοιες ιδέες, ή
ίδια η Ιατρική θα μπορούσε να αμφισβητηθεί ως “παρεμποδίζουσα την
φυσική επιλογή” την στιγμή που τροποποιεί θετικότατα το φυσικό αυτό
παιχνίδι: έτσι π.χ. ο διαφορετικά καταδικασμένος νεογέννητος φορέας
συγγενούς καρδιοπάθειας μπορεί να ζήσει μια φυσιολογική ζωή και να
προσφέρει στην γονιδιακή και κυρίως μιμιδιακή εξέλιξη της κοινωνίας και,
απώτερα, του είδους. Θα έπρεπε να αφεθεί στην μοίρα του; Θα έπρεπε να
διασωθεί μόνο αν ο μπαμπάς έχει λεφτά;!!! Αφού η επιστήμη και η
τεχνολογία για την διάσωσή του υπάρχουν, γιατί θα έπρεπε ΑΥΘΑΙΡΕΤΑ να
καθοριστεί ως παράγοντας επιλογής η νόσος η ίδια ή το πορτοφόλι των
γονιών του;
Δεν αντιλαμβάνονται οι ίδιοι θιασώτες πως η απλοϊκή,
“ντετερμινιστική” θεώρηση του “ξεκαθαρίσματος” μέσω της φυσικής επιλογής
(ενός φαινομένου κάθε άλλο παρά ντετερμινιστικού και βαθιά μη
γραμμικού) και η αντιμετώπιση του πολίτη από την οπτική γωνία της
“χρηστικότητας” αποτελούν κομμάτια μιας ιδέας παλιάς σχεδόν έναν αιώνα
πίσω, εξαιτίας της οποίας ή πολεμώντας την πέθαναν δεκάδες εκατομμύρια
άνθρωποι σε ολόκληρο τον κόσμο. Θα ήλπιζε κανείς πως η κοινωνία μας είχε
καταφέρει να αναγνωρίσει το λάθος αυτών των συλλογισμών. Θα ήλπιζε
κανείς πως το παιχνίδι της φυσικής επιλογής, μεταφερόμενο στα κοινωνικά
μεγέθη και την μιμιδιακή πάλη, θα είχε ξεπεράσει τον βάρβαρο σκόπελο της
φυσικής εξόντωσης. Φαίνεται ωστόσο πως ακόμη κάποιοι σαγηνεύονται από
τον ντετερμινισμό του να καθορίσουν αυθαίρετα ποιος είναι ο
περιοριστικός παράγοντας (limiting factor) της κοινωνικής εξέλιξης,
εμποδίζοντας δραστικά αυτήν την τελευταία.
Η Υγεία ως εμπορεύσιμο προϊόν
Στις παρυφές του “κοινωνικού δαρβινισμού” έχει στηθεί ένα τεράστιο
και διεθνές παζάρι “οικονομικής σύνεσης” όπου και η Υγεία, όπως κάθε
άλλο αγαθό ή δικαίωμα, παρουσιάζεται ως εμπορεύσιμο προϊόν που παρέχεται
είτε έναντι αμοιβής είτε ως αντισταθμιστικό, ανταποδοτικό ώφελος. Ο
Ανθρωπισμός, ως έννοια συλλεκτική του έμφυτου (και εξελικτικά
“προσοδοφόρου”) αισθήματος αλληλεγγύης και αλτρουισμού όπως συντάχθηκε
ήδη από την εποχή του γαλλικού διαφωτισμού και των αστικών επαναστάσεων
που τον ενστερνίστηκαν, έχει θαφτεί κάτω από τόνους λογιστικών φύλλων
και διαγραμμάτων που προσμετρούν αυθαίρετους αριθμούς, λεφτά και χρέη.
Χρέη ποιών σε ποιούς; Και τι σχέση έχει το δικαίωμα στη ζωή με όλα αυτά;
Γιατί πάψαμε να θεωρούμε πρώτιστο ΧΡΕΟΣ να σώσουμε αυτόν που μπορεί
επιστημονικά και τεχνολογικά να σωθεί και μετράμε ποιος μπορεί να
πληρώσει το χρέος για να σωθεί; Αν πνιγόταν μπροστά μας ένας συνάνθρωπος
θα τον αφήναμε στην τύχη του αν δεν μπορούσε να μας πληρώσει το
κουστούμι Αρμάνι που φοράμε και που θα καταστρέφαμε στην απόπειρα
διάσωσής του; Ακόμα κι αν κάποιος το σκεφτεί, δεν θα τολμούσε να
εξωτερικεύσει αυτή την σκέψη μπροστά στην κοινωνική χλεύη που θα
αντιμετώπιζε… Κι όμως, το να αφήσουμε τον ανασφάλιστο καρκινοπαθή
αδιάγνωστο και ανεγχείρητο για μήνες, αποδεκατίζοντας τις πιθανότητές
του για επιβίωση, είναι ΣΥΝΕΣΗ;!!! Πώς μπορούμε να συμφιλιώσουμε αυτές
τις δύο αντιδιαμετρικές αντιδράσεις; Πώς μπορούμε να δεχθούμε τον θάνατο
κι ενός μόνο ανθρώπου – πόσο δε μάλλον χιλιάδων, μιλώντας μόνο για την
Ελλάδα – για να μην “ξεβολευτούμε”;! Θα τσαντιστούν οι “δανειστές” και
θα μας πουν σπάταλους και οικονομικά ασύνετους που σώζουμε ανθρώπους;
Τολμώ να πώ ΑΣ ΕΙΝΑΙ! Ξυδάκι στους φασουλομετρητές! Αν θεωρούν εαυτούς
κάτι διαφορετικό από το ανθρώπινο είδος, δικό τους πρόβλημα!
Το χρέος και το Χρέος της Πολιτείας
Τα τελευταία χρόνια έχουμε γίνει όλοι κοινωνοί της κατάστασης του
οικονομικού χρέους του δικού μας αλλά και άλλων κρατών. Μέσα σε όλη αυτή
την κουβέντα όμως φαίνεται πως έχουμε ξεχάσει το ιδρυτικό Χρέος και τον
λόγο ύπαρξης ενός κράτους. Το κράτος και η Πολιτεία υπάρχουν για να
προστατεύουν και να υπηρετούν τους Πολίτες που το αποτελούν. Η
“λεφτόδουλη” Πολιτεία ζητάει αντίτιμο για την εκπλήρωση του Χρέους της,
αποποιούμενη την ίδια την αιτία ύπαρξής της προκειμένω να τιθασεύσει το
οικονομικό χρέος. Η οπτική αυτή λοιπόν είναι μυωπική όχι μόνο γιατί
αναιρεί την πανανθρώπινη αξία του Ανθρωπισμού, όχι μόνο γιατί
ενστερνίζεται τον καταστροφικό “κοινωνικό δαρβινισμό” αλλά, και γιατί
καταστρέφει τα θεμέλια της Πολιτείας της ίδιας.
Μάθε παιδί μου γράμματα, να τα πουλήσεις ακριβά;!
Money talks… money thinks?!
Οι ίδιοι “λεφτόδουλοι” φορείς, βρυχόνται πως η παιδεία θα πρέπει να
είναι εμπορικά προσανατολισμένη και συμφέρουσα. Τι μπορεί όμως να
σημαίνει αυτό; Ανατρέχοντας στο παρελθόν γρήγορα βλέπει κανείς πως
επιστήμη και τεχνολογία δεν ακολουθούν ούτε σταθερή ούτε προβλέψιμη
πορεία, παρά αναπτύσσονται με τρόπο χαώδη και συχνά απρόβλεπτο.
Συνδέοντας στενά την μελλοντική παραγωγή επιστήμης και τεχνολογίας (την
Παιδεία δηλαδή) με την σημερινή αγορά εξασφαλίζεις κατά τρόπο μοναδικό
την μη τέλεση αυτών των πιθανών μελλοντικών επιστημονικών και
τεχνολογικών εκρήξεων, εξασφαλίζεις την απόλυτη συντήρηση.
Μια πολύ γνωστή (και μέσω Hollywood) αμερικανική ρήση λέει “money
talks…” εννοώντας, παραφράζω, πως “τα λεφτά κάνουν κουμάντο”. Κι
όμως… ακόμη και εντός του καπιταλισμού οι σημαντικότερες τομές σε
επιστήμη και τεχνολογία γεννήθηκαν μακριά από το big money από ανθρώπους
με ελεύθερο πνεύμα και πλούσια, πολυσυλλεκτική παιδεία. Φανταστείτε μια
παιδεία στα χέρια του εταιρικού συμφέροντος και του big money από τα
γεννοφάσκια της… Περιμένετε νέες θεραπείες για την ελονοσία; Μπορεί να
θερίζει εκατομμύρια κάθε χρόνο αλλά είναι απένταρα εκατομμύρια και άρα
μη συμφέροντα… Περιμένετε ριζοσπαστικά αποδοτικές χρήσεις ανανεώσιμων
πηγών ενέργειας; Οι μεγάλοι πετρελαιοπαραγωγοί δεν θα το αφήσουν έτσι…
Περιμένετε νέες εκπληκτικές ανακαλύψεις στην αρχαιολογία; Μόνο αν
μπορεί να μετατραπεί ο χώρος σε κάποιου τύπου kitch disney park για να
αποπληρωθούν τα έξοδα ανασκαφής… Κι όμως, όλα αυτά έχουν
χρηματοδοτηθεί από κρατικούς προυπολογισμούς παρότι “ασύμφορα” – και
πόσα κέρδισε αλήθεια ο κόσμος από τούτη την “σπατάλη”!
Money does not think!
Όχι κύριοι… λεφτόδουλοι, το χρήμα δεν παράγει ούτε προάγει την
σκέψη… Κόντρα στην πεζή θεώρηση σας του κόσμου, η επιστήμη αναπτύσεται
για το “βίτσιο” των επιστημόνων και όχι για “να τα κονομήσουν”. Το
ανεξέλεγκτο εταιρικό χρήμα μάλιστα συχνά εμποδίζει την ελεύθερη επιστήμη
και την ανάπτυξη ριζοσπαστικά καινούριων ιδεών. Ο ρόλος της Πολιτείας
είναι να στηρίξει ακριβώς αυτές τις ιδέες που διαφορετικά θα έμεναν
ορφανές, φτωχαίνοντας την κοινωνία και τον κόσμο μας. Η παιδεία είναι
δικαίωμα και ευκαιρία όλων και δεν μπορούμε να καθορίζουμε a priori
ποιοί και σε ποια κατεύθυνση θα επεκτείνουν την ανθρώπινη σκέψη με βάση
το αυθαίρετο κέρδος και τις διάφορες οικονομικές συγκυρίες!
Συμπερασματικά
Είδαμε πώς τρία βασικά κοινωνικά αγαθά και δικαιώματα, όπως
διατυπώθηκαν στις αρχές του γαλλικού διαφωτισμού, διαβρώνονται
συστηματικά στο συλλογικό συνειδητό και προσφέρονται στον βωμό του
χρήματος ως φρέσκα εμπορεύσιμα προϊόντα. Είδαμε πόσο καταστροφική είναι
αυτή η “λεφτόδουλη” οπτική για την κοινωνία και την εξέλιξή της. Είναι
πλέον επιτακτική ανάγκη η κοινωνία να θέσει ένα τέρμα στην κοντόφθαλμη
εμμονή πως “όλα μετριούνται με το χρήμα” και “όλα για το χρήμα γίνονται”
– μας αξίζει κάτι πολύ καλύτερο!
