Κείμενο της μεταφράστριας Μαρίας Κακογιάννη από την παρουσίαση του βιβλίου Αυτοάμυνα της Έλσα Ντορλάν που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πότλατς στο βιβλιοπωλείο-καφέ-στέκι La Zone την Τρίτη 19 Νοέμβρη 2024 στα Εξάρχεια . Η βραδιά ξεκίνησε με την προβολή της ταινίας Bitter September της Σοφίας Φαραντάτου για τον.την Ζακ/Zachie Oh! Ακολούθησε συζήτηση με την Victoria Antkowiak που ειδικεύεται στο δίκαιο των μεταναστών από το Legal Centre Lesvos.
___________
Ένα βιβλίο με φαντάσματα – Έλσα Ντορλάν: Αυτοάμυνα : Μια Φιλοσοφία της Βίας
Η μεγάλη μαρξιστική αφήγηση της πάλης των τάξεων με τη διαλεκτική αντιπαράθεση
ανάμεσα σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα μετατοπίστηκε από τη επέμβαση του Αλτουσέρ, τη
«γαλλική σκηνή» του 1968 (Φουκό, Ντελέζ, Ντεριντά, κ.α.) και αυτό που αργότερα
ονομάστηκε μεταδομισμός. Η Ντορλάν έρχεται μετά. Οι αναλύσεις της αναφέρονται
κατεξοχήν στις σχέσεις εξουσίας και τις συνθήκες έμφυλης και φυλετικής βίας. Για να
ξεκινήσουμε με μια πολύ γενική τοποθέτηση, η φιλοσοφία εδώ συνδιαλέγεται με τις
θεωρίες αποαποικιοποίησης και τις σπουδές φύλου.
Αρκετά γρήγορα στον πρόλογο του βιβλίου της η Ντορλάν ξεκαθαρίζει ότι δε θα αναφερθεί
στις σχέσεις δυνάμεων που ανάγονται στη μάχη ανάμεσα σε δύο στρατόπεδα, αυτό που την
απασχολεί είναι τα «βιώματα της εξουσίας στην ιδιωτικότητα ενός υπνοδωματίου, στη
στροφή ενός σταθμού του μετρό, πίσω από τη φαινομενική ηρεμία μιας οικογενειακής
συγκέντρωσης» (σελ. 26). Οι αναλύσεις της τοποθετούνται όχι τόσο στην πολιτική
διαδήλωση ή στη συνήθης πολιτική κινητοποίηση, όσο σε αυτό που συμβαίνει γυρνώντας
ίσως από την πορεία, επιστρέφοντας σπίτι. Όπως η ίδια σημειώνει «για ορισμένους
ανθρώπους το ζήτημα της άμυνας δεν τελειώνει όταν σταματά η συνήθης πολιτική
κινητοποίηση, αλλά αποτελεί ένα αδιάκοπο βίωμα» (σελ. 26). Αν πρόκειται για μια
φιλοσοφία της βίας, όπως αναφέρει ο υπότιτλος του βιβλίου, αφορά τα όρια ανάμεσα στο
ιδιωτικό και αυτό που αναγνωρίζεται ως πολιτικό. Το διακύβευμα, θα έλεγα με τη σειρά μου,
είναι η πολιτικοποίηση των ορίων και των συνόρων.
Η Αυτοάμυνα ξεκινά με δύο σκηνές. Η πρώτη αφορά το βασανιστήριο του σιδερένιου κλουβιού του Millet de la Girardière για το οποίο μιλάει ο Μισέλ Φουκό στο Επιτήρηση και Τιμωρία. Χωρίς να μπω εδώ σε λεπτομέρειες αυτό που διαβάζει ή αυτό που βλέπει η Ντορλάν σε αυτή τη σκηνή βασανιστηρίου είναι ένας μηχανισμός εξουσίας στον οποίο όσο περισσότερο αντιστέκεσαι ή προσπαθείς να προστατεύσεις τον εαυτό σου τόσο περισσότερο υποφέρεις (σελ. 12). Η δεύτερη σκηνή είναι η δολοφονία του Rodney King από αστυνομικούς το 1991 στο Λος Άντζελες. Ακολούθησαν οι γνωστές ταραχές, με πραγματικές σκηνές εμφυλίου πολέμου, 53 νεκρούς και περισσότερους από 2000 τραυματίες από την πλευρά των διαδηλωτών. Κι εδώ η ανάλυση του μηχανισμού εξουσίας οδηγεί σε μια δεύτερη διατύπωση: όσο περισσότερο αμυνόταν, τόσο περισσότερη βία υφίστατο και
τόσο περισσότερο γινόταν αντιληπτός ως επιτιθέμενος (σελ. 20).
Όπως και στην περίπτωση του.της Ζακ/Zachie Oh! υπήρξε ένα βίντεο που κατέγραψε τη
σκηνή βιαιοπραγίας και κυκλοφόρησε ευρέως στα ΜΜΕ. Νομίζω ότι στην ταινία της Σοφίας
Φαραντάτου ένας από τους πρωταγωνιστές είναι η ίδια η κάμερα. Τι μπορεί να καταγράψει
κανείς; Τι σημαίνει αρχείο; Τι μπορείς να κάνεις μετά;
Μετά τη δολοφονία του Rodney King, στην αίθουσα του δικαστηρίου, οι δικηγόροι υπεράσπισης θα παρουσιάσουν το βίντεο ως τεκμήριο ότι οι αστυνομικοί βρίσκονταν σε νόμιμη άμυνα, ευάλωτοι απέναντι στον Rodney King.
Από αποδεικτικό στοιχείο της βίας των αστυνομικών, στο δικαστήριο το ίδιο βίντεο
μετατρέπεται στο ακριβώς αντίθετο. Η Ντορλάν επιδιώκει να εντοπίσει μια τεχνολογία
εξουσίας που επενδύει μια αμυντική λογική για να εξασφαλίσει τη διαιώνισή της. Ο
επιτιθέμενος ισχυρίζεται ότι απειλείται. Το ερώτημα για τη γενοκτονία στη Γάζα έρχεται εύλογα.
Το τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου της Ντορλάν, με τίτλο «Παρακαταθήκες της αυτοάμυνας», ξεκινάει από το γκέτο της Βαρσοβίας και την αυτο-οργάνωση εναντίον των πογκρόμ για να φτάσει σιγά σιγά στο σύγχρονο κράτος του Ισραήλ που μετατρέπεται σε μοντέλο για την «κοινωνία της ασφάλειας» (σελ.
117).
Ας μείνουμε όμως στον πρόλογο κι ας επιστέψουμε στις δύο σκηνές. Από τη μία, όσο
περισσότερο προσπαθείς να προστατεύσεις τον εαυτό σου τόσο περισσότερο υποφέρεις,
από την άλλη, όσο περισσότερο προσπαθείς να προστατεύσεις τον εαυτό σου τόσο
περισσότερο γίνεσαι αντιληπτός ως επιτιθέμενος. Ενώ το βίντεο τον δείχνει να τρώει
αλλεπάλληλα χτυπήματα από τους αστυνομικούς, ο Rodney King εμφανίστηκε από τους
δικηγόρους ως επιτιθέμενος. Να θυμίσουμε ότι ο.η Ζακ/Zachie Oh! εμφανίστηκε στα ΜΜΕ
ως ληστής υπό επήρεια ναρκωτικών και βεβαίως οι οικογενειάρχες που βιαιοπραγούσαν
πάνω του σε συνθήκη άμυνας. Το βιβλίο Αυτοάμυνα διατυπώνει με οξύτητα το γεγονός ότι
κάποια άτομα, ότι κι αν κάνουν, εμφανίζονται πάντα ως επιτιθέμενα, ακόμα κι όταν τρώνε
ξύλο. Και κάποια άλλα, ότι κι αν κάνουν, εμφανίζονται όχι μόνο σε συνθήκη άμυνας, αλλά
νόμιμης άμυνας, ακόμα και όταν λιντσάρουν και σκοτώνουν ανυπεράσπιστες ζωές. Θα
προσπαθήσω να σας παρουσιάζω τρεις βασικές μετατοπίσεις που πραγματοποιεί η
Ντορλάν. Και κλείνοντας, θα προσπαθήσω να αρθρώσω τρία πεδία προβληματισμού που
προκύπτουν από το βιβλίο της και φτάνουν μέχρι σε εμάς.
1- Διάκριση ανάμεσα στη νόμιμη άμυνα και την αυτοάμυνα
Ο αμυντικός μηχανισμός χαράσσει μια διαχωριστική γραμμή: από την μία, τα υποκείμενα
που είναι άξια να αμυνθούν και τους αξίζει υπεράσπιση, από την άλλη, τα σώματα που
περιορίζονται στις αμυντικές πρακτικές. Αυτά τα ευάλωτα και εκτεθειμένα στη βία σώματα
δεν είναι ακριβώς υποκείμενα, η συγγραφέας τα ονομάζει υποκειμενικότητες με «γυμνά
χέρια». Σε αντίθεση με την νόμιμη άμυνα, παραδόξως, η αυτοάμυνα δεν έχει υποκείμενο,
«το υποκείμενό της δεν προϋπάρχει της κίνησης που αντιστέκεται στη βία που του
ασκείται. Με αυτή την έννοια, η αυτοάμυνα πηγάζει από αυτό που προτείνω να ονομαστεί
πολεμική ηθική του εαυτού» (σελ. 23). Το μοντέλο για να μπορέσει να προσδιορίσει
αυτές τις υποκειμενικότητες με γυμνά χέρια είναι οι πολεμικές τέχνες ως μέθοδοι
αυτοάμυνας.
2- Από το κρατικό μονοπώλιο στην ιμπεριαλιστική οικονομία της βίας.
Για τον Βέμπερ το Κράτος ορίζεται από τη μονοπωλιακή χρήση βίας. Στο βιβλίο της η
Ντορλάν αναφέρεται στις θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου. Επιχειρεί μια ανάγνωση
του Λεβιάθαν του Χομπς και της θεωρίας του Λοκ όπου το άτομο ορίζεται θεμελιακά ως
ιδιοκτήτης. Η αυτοσυντήρηση, η τάση να διατηρηθεί κανείς στη ζωή, εμφανίζεται ως κάτι που δεν μπορεί να κατασταλεί με τρόπο απόλυτο αλλά ούτε και να μετατεθεί πλήρως σε μία κεντρική εξουσία.
Υπάρχει πάντα κάτι που ξεφεύγει από την καταστολή ή την ανάθεση. Η Ντορλάν προτείνει μια δεύτερη μετατόπιση όσον αφορά τη φιλοσοφική παράδοση: «το ζήτημα δεν είναι τόσο η ανάθεση του ατομικού δικαιώματος της αυτοάμυνας στο κράτος, όσο η διατήρηση, η μεταβίβαση του δικαιώματος άσκησης βίας προς την αντίθετη κατεύθυνση, από το κράτος στους πολίτες. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε δύο βασικές μορφές αντιμεταβίβασης».
Οι δύο αυτές μορφές αφορούν την αστυνόμευση και την απόδοση δικαιοσύνης απευθείας από τους ίδιους τους πολίτες. Η συγγραφέας αφιερώνει λεπτομερείς αναλύσεις όσον αφορά τις πολιτοφυλακές, τα λιντσαρίσματα (από το νόμο του Lynch) και αυτό που ονομάζει vigilantisme : από τους «αυτόκλητους τιμωρούς» της Κου- Κλουξ-Κλαν στους «άγρυπνους φρουρούς» της σύγχρονης εποχής και τις περιπολίες πολιτών στα σύνορα ή στις γειτονιές. Πιο κοντά σε εμάς, θα μπορούσαμε εδώ να
αναφερθούμε στους «σερίφηδες» που περιπολούν στην Αλεξανδρούπολη ψάχνοντας για πρόσφυγες.
Αντί να εξετάσει το κράτος ως μονοπώλιο της βίας, η Ντορλάν κάνει μια διαφορετική
υπόθεση. Μας καλεί να σκεφτούμε με όρους μιας ιμπεριαλιστικής οικονομία της βίας. Όταν
το κράτος μεταβιβάζει ένα μέρος όσον αφορά την τήρηση της τάξης και την απόδοση
δικαιοσύνης στους πολίτες δεν είναι σημάδι κρατικής αδυναμίας ή ανεπάρκειας. Πρόκειται
για στρατηγική εξοικονόμησης μέσων. Το κράτος χρησιμοποιεί «εξωτερικούς συνεργάτες».
Κοστίζει λιγότερο. Κι αν τα νοσοκομεία, τα πανεπιστήμια ή τα εθνικά θέατρα δεν έχουν πια
καθαρίστριες υπαλλήλους αλλά εξωτερικούς συνεργάτες, στην ιμπεριαλιστική οικονομία
της βίας που μας παρουσιάζει η Ντορλάν το κράτος αναθέτει ένα μέρος του έργου του
στους πολίτες εξοικονομώντας μέσα για την αστυνομία και το δικαστικό μηχανισμό.
3- Να πάρουμε ως αφετηρία τους μυς και όχι το νόμο
Από την νόμιμη άμυνα στην αυτοάμυνα, από το κρατικό μονοπώλιο στην ιμπεριαλιστική
οικονομία της βίας, φτάνουμε λοιπόν στην τρίτη μετατόπιση όσον αφορά τον τρόπο με τον
οποίο η πολιτική σκέψη πραγματεύτηκε τη βία : από το νόμο στους μυς. «Το διακύβευμα
εδώ δεν είναι μόνο η θεμελιώδης διάκριση ανάμεσα σε υποκείμενα που νομιμοποιούνται
να υπερασπίζονται τον εαυτό τους και υποκείμενα που δεν νομιμοποιούνται να το κάνουν.
Η διακυβέρνηση των σωμάτων λαμβάνει χώρα στο επίπεδο των μυών» (σελ. 24). Το
αντικείμενο αυτού του είδους διακυβέρνησης είναι η νευρική ώθηση, η μυϊκή σύσπαση, οι
ορμόνες. Εφαρμόζεται πάνω σε ό,τι διεγείρει το σώμα, επηρεάζει το κατά πόσο θα κάνει
κίνηση να δράσει ή όχι.
Στις μέρες μας, ένα από τα βασικά σημεία στα οποία διακυβεύεται αυτή η διακυβέρνηση
των σωμάτων είναι ο φόβος. Και αυτό με διττό τρόπο. Από τη μία πλευρά, όσο
περισσότερο καλλιεργείται ο φόβος, τόσο περισσότεροι «πολίτες» θα έχουν την εντύπωση
ότι δέχονται επίθεση και ότι βρίσκονται σε άμυνα. Από την άλλη πλευρά, για τις
μειονότητες, η διακυβέρνηση των σωμάτων αποσκοπεί στο να τις ακινητοποιήσει, να
εμποδίσει τη δράση. Με το όρο μειονότητες πρέπει να συλλάβουμε όχι κάτι που έχει να
κάνει με μια μειοψηφία. Η μειονότητα, όπως υπογράμμιζε ο Ντελέζ, δεν έχει να κάνει με
τους αριθμούς. Για να το πω με τα δικά μου λόγια, ο πλούσιος, λευκός, ετεροκανονιστικός,
βιοκαταστροφικός άνδρας συνιστά το ηγεμονικό «υποκείμενο», όλα τα άλλα είναι μειονότητες.
Η διακυβέρνηση των σωμάτων τους αποσκοπεί να εμποδίσει τη δράση ή την
επιτρέπει μόνο στη φαντασία.
«Έτσι, ο αποικιοκρατούμενος απέχει από το ίδιο του το σώμα, βλέπει το κακοποιημένο
σώμα του να μετατρέπεται σε ένα αγνώριστο και μη κατοικήσιμο σώμα, παγιδευμένο στην
αδράνεια που προκαλεί ο αόριστος κύκλος της βαρβαρότητας» (σελ.45). Το σώμα μπορεί
να ξαναβρεί λίγη ζωντάνια μόνο σε μια «ονειρική χρονικότητα». Η Ντορλάν έρχεται εδώ να
κάνει μια παρατήρηση. Οι διάφοροι συνδυασμοί χορού, τραγουδιού και μουσικής που
αναπτύχθηκαν από τους σκλάβους (όπως η γνωστή καποέϊρα, αλλά το βιβλίο περιλαμβάνει
την παρουσίαση πολλών άλλων) μπορεί να είναι ένας τρόπος εκτόνωσης αλλά και μια
προετοιμασία για τη πραγματική σύγκρουση και την είσοδο στην αμυντική βία. «Αν
υποθέσουμε ότι οι προσομοιώσεις που κάνει το φαντασιακό σώμα είναι επίσης μια
προετοιμασία για τη σύγκρουση, μπορούμε να επεξεργαστούμε την ιδέα σύμφωνα με την
οποία η φανταστική μάχη δεν είναι μόνο μια μορφή ψυχικής αυτοάμυνας, αλλά και μια
μορφή σωματικής εκπαίδευσης, μια νοερή απεικόνιση που προετοιμάζει την είσοδο στην
αμυντική βία» (σελ. 47).
Με άλλα λόγια η «κουλτούρα» εδώ μπορεί να έχει διττή λειτουργία. Να εκτονώνει την
ένταση έτσι ώστε να αποφεύγεται η δράση και η σύγκρουση με το καταπιεστικό σύστημα ή
αντιθέτως να είναι μια μορφή προετοιμασίας και εκπαίδευσης για τη μάχη.
Μετά από αυτές τις τρεις μετατοπίσεις, έρχομαι στους προβληματισμούς:
- Πώς η «υπεράσπιση» μιας μειονότητας νομιμοποιεί τη συντριβή μιας άλλης; Η Ντορλάν
αφιερώνει εκτεταμένες αναλύσεις για τον τρόπο με τον οποίο το μοτίβο «πρέπει να
υπερασπίσουμε τις γυναίκες» γίνεται εργαλείο ρατσιστικής βίας. Αλλά νομίζω μπορούμε να
βρούμε αρκετά παραδείγματα δίπλα μας και όχι μόνο αναφορικά με τον «φεμινισμό». - Σε όλο το μήκος του βιβλίου το πέρασμα στην αμυντική βία δεν είναι ταμπού, αντιθέτως η
συγγραφέας εξετάζει λεπτομερώς τα συνήθης επιχειρήματα εναντίον της βίας εκ μέρους
των καταπιεσμένων για να τα αντικρούσει. Οι αναλύσεις της όμως ανοίγουν το πεδίο ενός
άλλου προβληματισμού. Οι καταπιεσμένες μειονότητες οπλίζονται για να αμυνθούν, τι
συμβαίνει όμως όταν στο εσωτερικό τους μια μορφή ματσισμού γίνεται κυρίαρχη; Για να το
πούμε διαφορετικά πώς δεν μετατρέπονται άντρο τεστοστερόνης; Πώς η πάλη και η
αμυντική βία δεν αναπαράγουν το ηγεμονικό μοντέλο του καουμπόη πολεμιστή που τόσο
αρέσει στον ίδιο τον Τραμπ; - Τι γίνεται με την ασφάλεια; Πώς και γιατί οι διάφορες μειονότητες μπήκαν σε ένα κύκλο
εσωστρέφειας για να «προστατεύσουν τον εαυτό τους»; Πώς το μοτίβο Be Safe !
μετατρέπεται σε δούρειο ίππο που καλλιεργεί το διχασμό και καθιστά αδύνατους τους
συνασπισμούς; Η Ντορλάν αναφέρεται στην δεκαετία του 1960 και τις αρχές της δεκαετίας
του 1970 όταν για παράδειγμα το Μέτωπο Απελευθέρωσης των Γκέι συμμετείχε σε
πολυάριθμες δράσεις μαζί με το Κόμμα των Μαύρων Πανθήρων ή προς υποστήριξη αυτού.
Σε αυτή την εποχή η άρθρωση των αντικαπιταλιστικών, αντιρατσιστικών και
αντιπατριαρχικών αγώνων ήταν ένας από τους πυλώνες της πολιτικής ανάλυσης και
πρακτικής.
Πώς και σε ποιο βαθμό η ασφάλεια, η αυτοπροστασία δεν σημαίνει «αχ να κλειστούμε στο
χωριουδάκι μας για να προστατεύσουμε το τσαρδί μας». Κάτι που δεν παθαίνουν μόνο τα
απομονωμένα άτομα, τα ευάλωτα σώματα που υφίσταται αδιάκοπα βία στην ιδιωτικότητα
ενός υπνοδωματίου, στη στροφή ενός σταθμού του μετρό, αλλά και οι συλλογικότητες όταν
κατακερματίζονται σε απομονωμένες κλειστές μειονότητες.
Στο πλαίσιο αυτής της παρουσίασης αναφέρθηκα δύο φορές σε μια διττή λειτουργεία.
Διττή λειτουργία του φόβου, διττή λειτουργία της «κουλτούρας», θα μπορούσα να κλείσω
εδώ με αυτή τη διττή άμυνα του εαυτού. Κατά κάποιο τρόπο η Αυτοάμυνα είναι ένα βιβλίο
με φαντάσματα. Τα φαντάσματα αυτών που χάθηκαν όπως ο.η Ζακ/Zachie Oh! και ο
Rodney King αλλά και τα φαντάσματα που καλλιεργούνται μέσα μας. Και τα φαντάσματα
ζητούν μάχη.
Μαρία Κακογιάννη
________________________________
Η Μαρία Κακογιάννη είναι συγγραφέας και μεταφράστρια. Υπογράφει τη μετάφραση του βιβλίου
της Έλσα Ντορλάν, «Αυτοάμυνα» ενώ ταυτόχρονα μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κείμενα το
βιβλίο της «Ιφιγένεια στην Κω»
