Η εποχή μας είναι άθεη- και αυτό τελικά αποδεικνύεται ότι σκοτώνει τον εσωτερικό μας κόσμο, δεν τον κάνει απαραίτητα καλύτερο. Το φάντασμα της χριστιανικής εκκλησίας συνεχίζει να επιβιώνει επάνω στους φόβους μας και την διάχυτη αίσθηση αβεβαιότητας, παρόλα αυτά ο ηθικός κώδικας που επέβαλλε μες τους αιώνες έχει καταρρεύσει. Η ανακάλυψη μιας νέας Ηθικής και νέων τρόπων ζωής είναι το βασικό χρέος των επαναστατών του μέλλοντος. Ο θάνατος του Θεού δεν μας απάλλαξε από την κυριαρχία, απλά συντέλεσε στην διάρρηξη του κοινωνικού ιστού, αποθράσυνε τα καθάρματα, έκανε τους επιχειρηματίες ακόμα πιο ανεύθυνους, απελευθέρωσε το σκοτάδι που κρυβόταν στα βάθη της εξουσίας,. Οι παραδοσιακές κοινότητες διαλύθηκαν όχι για να αντικατασταθούν από επαναστατημένα κοινόβια αλλά από την κατάθλιψη και το άγχος της απομονωμένης πυρηνικής οικογένειας και τη μοναξιά του εργένη καριερίστα. Αυτό που ζούμε δεν είναι ακριβώς συσχέτιση, είναι μια μετα-σχέση. Η εποχή μετά τον θάνατο του Θεού μας άφησε μόνους μας και ανίσχυρους απέναντι σε ένα σιωπηλό, ψυχρό και αδιάφορο σύμπαν, το καπιταλιστικό σύμπαν. Η κοινωνία μας δεν έχει απορρίψει την ανάγκη για τρυφερότητα, ανθρωπιά και φροντίδα, αλλά την έχει επικαλύψει με μια σκληρή ειρωνεία. Την έχει κάνει να μοιάζει περιττή. Η πηγαία ανάγκη μας για ενδιαφέρον του ενός προς τον άλλον δεν πολεμιέται ευθέως – γελοιοποιείται, θεωρείται άχρηστη, ένα ξεπερασμένο συναίσθημα μιας παλιότερης εποχής. Τα χρόνια που μας έτυχε να ζούμε μας έκαναν πολύ πιο σκληρούς από ότι θα μπορούσαμε ποτέ να φανταστούμε. Και για αυτό όλα σαπίζουν μέσα μας.
Η κοινωνία προσπαθεί με απελπισμένες, σπασμωδικές κινήσεις να διαχειριστεί το άγχος, την πίεση και τον ατομικό ανταγωνισμό. Στις εξετάσεις των μαθητών, στην αναζήτηση εργασίας, στον διαρκή αγώνα για αποπληρωμή των λογαριασμών, του ενοικίου, των βασικών βιοτικών αναγκών, στις φιλίες που ξεχνιούνται μέσα στην ιδιώτευση και στις ερωτικές σχέσεις που διαλύονται καθώς χρησιμοποιούμε ο ένας το σώμα του άλλου για εκτόνωση και αυτοεπιβεβαίωση. Μπροστά σε κάθε κρίσιμη δοκιμασία – μια πράξη αυθεντικής συμπαράστασης, κάθε απλό μήνυμα ενθάρρυνσης, φροντίδας ή αλληλεγγύης κινδυνεύει να θεωρηθεί αφελές. Κι όμως, μέσα σε τέτοιες “μικρές” κινήσεις κρύβεται κάτι βαθιά επαναστατικό: η αποδοχή της ανθρώπινης ευαλωτότητας. Η βασική ιδέα- οι άνθρωποι δεν είναι ρομπότ- και αυτό δεν είναι πρόβλημα, είναι δύναμη.
Ο καπιταλισμός, ως κυρίαρχο σύστημα στην εποχή μας, διαμορφώνει τη ζωή μας και τις σχέσεις μας με τρόπους που εμποδίζουν την ανάπτυξη της φροντίδας και της ευτυχίας μεταξύ των ανθρώπων, περιορίζοντας την ανθρώπινη συναισθηματική σύνδεση και αλληλεγγύη. Η αγορά βασίζεται στη δημιουργία μιας διαρκούς αίσθησης έλλειψης, προκειμένου να διατηρεί την παραγωγικότητα και την κατανάλωση σε υψηλά επίπεδα. Αυτή η τεχνητά κατασκευασμένη ανάγκη για προβολή μέσω της κατανάλωσης και η διαρκής αίσθηση ανικανοποίητου οδηγεί τους ανθρώπους σε έναν συνεχή αγώνα για περισσότερα, καθιστώντας δύσκολη την εστίαση και την αφοσίωση στη φροντίδα και την ευτυχία των άλλων.
Στο καπιταλιστικό πλαίσιο, τα βασικά κοινωνικά προβλήματα, όπως το άγχος, η ανεργία και η εργασιακή επισφάλεια, οι οικονομικές δυσκολίες και οι υπαρξιακές αγωνίες, αντιμετωπίζονται ως ατομικές αποτυχίες. Αυτό απομονώνει τα άτομα, μειώνοντας την αίσθηση κοινότητας και αλληλεγγύης που είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη φροντίδας μεταξύ των ανθρώπων.
Το καπιταλιστικό σύστημα και οι κρατικοί μηχανισμοί που υπηρετούν τα συμφέροντα των κυρίαρχων, συχνά αποθαρρύνουν, απορυθμίζουν και καταστέλλουν τη συλλογική δράση και την αλληλεγγύη, προωθώντας την υπακοή και την αδράνεια, την απάθεια και την ευθυνοφοβία. Αυτό περιορίζει τις ευκαιρίες για διαβούλευση, κοινή φροντίδα και αλληλοϋποστήριξη, καθιστώντας τους ανθρώπους απομονωμένους και ανίκανους.
Οδηγηθήκαμε σε αυτή την κατάσταση σταδιακά, η κατάρρευση των κοινωνικών συναρμόσεων έγινε μέσα στις δεκαετίες, η βία της απομόνωσης εξαπλώθηκε με έναν αδιόρατο τρόπο που αφαίρεσε σταδιακά την δυνατότητα από τις ανθρώπινες κοινότητες να κατανοήσουν τις αλλαγές και τους περιορισμούς που χτίζονταν ανάμεσα μας. Βρεθήκαμε να ζούμε απομονωμένοι και ευάλωτοι απέναντι στους εκμεταλλευτές μας, καθώς νέες γεωγραφίες της εξορίας μας ανακοινώνονταν και επιβάλλονταν με τα όπλα ως “κρατικοί φορείς”, “αναπτυξιακοί θεσμοί”, “αναγκαίες μεταρρυθμίσεις”, επιστημονικές γνωματεύσεις, νομολογίες και συνταγματικές αναθεωρήσεις.
Ο καπιταλισμός τείνει να μετατρέπει τις ανθρώπινες σχέσεις σε εμπορεύματα, όπου η αξία μετριέται με βάση την απόδοση και την παραγωγικότητα. Αυτό υπονομεύει την ανιδιοτελή φροντίδα και την αυθεντική ανθρώπινη σύνδεση.
Αναγνωρίζοντας αυτούς τους μηχανισμούς, μπορούμε να αγωνιστούμε προς την κατεύθυνση μιας κοινωνίας που δίνει προτεραιότητα στη φροντίδα, την αλληλεγγύη και την ανθρώπινη ευτυχία, υπερβαίνοντας τα όρια που επιβάλλει το καπιταλιστικό σύστημα. Με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο η μοναξιά εξαπλώθηκε και επιβλήθηκε από τόπο σε τόπο μέσα στις δεκαετίες, δεν περιμένουμε ότι οι αλλαγές που θέλουμε να δούμε θα εξαπλωθούν στις κοινωνίες μας από μέρα σε μέρα. Η ριζοσπαστική πολιτισμική μεταλλαγή είναι μια αργή και πολύπλοκη διαδικασία. Στιγμή με την στιγμή, με τον βασανιστικό τρόπο μιας αιώνιας κλεψύδρας θα πάρουμε πίσω τους κόσμους που μας αποστέρησαν.
Η φροντίδα δεν είναι μια κενή τελετουργία, ούτε έχει ως αποκλειστικό στόχο να εξασφαλίσει ένα συγκεκριμένο και μετρήσιμο αποτέλεσμα. Είναι ο τρόπος με τον οποίο το ένα πρόσωπο συνοδεύει το άλλο στις χαρές και τις λύπες της ζωής μέσα στους αιώνες, χωρίς όρους, χωρίς ανταμοιβή, χωρίς υπολογισμούς και ιδιοτέλεια. Είναι η μετατροπή μιας χειρονομίας, ενός λόγου, μιας πράξης – σε σχέση. Η φροντίδα είναι η ενσώματη υπενθύμιση ότι τίποτα ανθρώπινο δεν είναι μικρό ή ανάξιο σημασίας.
Ζούμε σε έναν κόσμο που πάσχει όχι από έλλειψη πληροφορίας, αλλά από υπερπροσφορά ελέγχου. Όλα είναι μετρήσιμα, προϋπολογισμένα, και πρέπει να αποδίδουν. Η απλή πράξη του να σταθείς δίπλα σε κάποιον, χωρίς ιδιοτέλεια και χωρίς προσδοκία ανταπόδοσης, μοιάζει πλέον ύποπτη. Οτιδήποτε δεν εξηγείται “ορθολογικά”, δεν αυξάνει την παραγωγικότητα ή δεν αποδίδει άμεσο και υλικό κέρδος αντιμετωπίζεται ως γελοίο και άχρηστο.
Θα ήταν όμως λάθος να θεωρήσουμε την κυριαρχία του καπιταλισμού ως απλά μια διαδικασία που επιβάλλεται κυβερνητικά στις κοινωνίες. Η διάλυση των κοινοτήτων δεν επιτυγχάνεται μόνο με στρατιωτικούς- αστυνομικούς όρους και με ειδικά νομοθετικά μέτρα. Απαιτείται η γαλούχηση μιας νοοτροπίας ιδιώτευσης και ναρκισσισμού που γίνεται δεύτερο δέρμα για το νεοφιλελεύθερο υποκείμενο. Όπως εξηγεί ο Anselm Jappe στο βιβλίο του Ο Ναρκισσισμός- Ψυχικό Θεμέλιο του Καπιταλισμού και κυρίως στα προλεγόμενα για το βιβλίο του The Self- Devouring Society- Capitalism, Narcissism and Self- Destruction: ” … Ο ναρκισσισμός μπορεί να εννοηθεί ως η ψυχολογική μορφή που αντιστοιχεί στον μεταμοντέρνο καπιταλισμό, με τον ίδιο τρόπο με τον οποίον οι κλασικές νευρώσεις, που περιγράφονται από τον Freud, αντιστοιχούν στον κλασικό καπιταλισμό. Ωστόσο, ναρκισσισμός δεν σημαίνει απλά υπερβολική αυτοεκτίμηση. Όπως έδειξε ο Christopher Lasch, σημαίνει μια υπερβολική οπισθοδρόμηση σε μια μίξη αισθήματος ανικανότητας και παντοδυναμίας που χαρακτηρίζει πολύ την πρώιμη παιδική ηλικία. Η ανθρώπινη κουλτούρα είναι μια προσπάθεια συνεχής για να βοηθήσει το ανθρώπινο άτομο να ξεπεράσει αυτή την πρωτόγονη και νηπιακή μορφή. Ο ύστερος καπιταλισμός, αντιθέτως, διεγείρει μια οπισθοδρόμηση σε αυτούς τους πρωτόγονους μηχανισμούς, κυρίως μέσα από την καλλιέργεια της καταναλωτικής νοοτροπίας. Είναι για αυτόν τον λόγο που μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα πως τα μεταμοντέρνα άτομα πολύ συχνά είναι ακραία ανώριμα, και να εξηγήσουμε γιατί κάποια από αυτά γίνονται εύκολα λεία βίαιων συμπεριφορών, μέχρι να φτάνουν σε σημείο να πυροβολούν στα σχολεία και άλλα παρόμοια φαινόμενα. Σήμερα, η κοινωνία των εμπορευμάτων βασίζεται όχι τόσο στην καταπίεση της επιθυμίας (αν και αυτή η καταπίεση συνεχίζει να υπάρχει) όσο μάλλον στην δημιουργία της αίσθησης πως δεν υπάρχουν σύνορα και όρια. Η ψυχανάλυση είναι κυρίως χρήσιμη για να καταλάβουμε αυτόν τον παθολογικό χαρακτήρα της σύγχρονης κοινωνίας… μιας παράλογης κούρσας προς τα κάτω, καταστροφικής και αυτοκαταστροφικής….”
Πρέπει να έχουμε το θάρρος να κοιτάξουμε τον εαυτό μας στον καθρέφτη και να δούμε εκεί την σκληρότητα που επιδεικνύουμε απέναντι στους άλλους, την αδιαφορία μας σχετικά με όλα όσα συμβαίνουν πέρα από τον στενό, μικρό μας οικογενειακό, εργασιακό και φιλικό κύκλο, να παραδεχτούμε πως μετατραπήκαμε σε μηχανές επιβίωσης έτοιμες να πατήσουμε επί πτωμάτων με σκοπό να ανέλθουμε ψηλότερα από όλους τους άλλους σε αυτή την ιεραρχία με απομεινάρια μιας νεκρής και ασήμαντης ζωής. Αυτό το απέραντο τίποτα που αισθανόμαστε μέσα μας δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια βούληση χωρίς περιεχόμενο, μια καρδιά χωρίς κίνητρο.
Όλο και περισσότεροι άνθρωποι, σε ολόκληρο τον κόσμο, μιλούν όλο και πιο συχνά για τον τρόμο που νιώθουν μπροστά στην εξάπλωση του φασισμού, τον απανθρωπισμό που εκδηλώνεται μέσα από τον πόλεμο και τη γενοκτονία, την κρίση της δημοκρατίας, την περιβαλλοντική καταστροφή και το τέλος του κόσμου.
Πρέπει να αγωνιστούμε για την αντιστροφή της προοπτικής. Πρέπει να γίνουμε καταφύγιο, να εξαπλώσουμε τη φροντίδα, να βιώσουμε τη συνύπαρξη – να δημιουργήσουμε κόσμους που βασίζονται όχι στον ανταγωνισμό, τον αποκλεισμό, τον πόλεμο, τον εθνικισμό και τον φασισμό αλλά στην αλληλεξάρτηση- και τις ζώσες συνθήκες της αλληλεγγύης.
Καθώς η φρίκη εξαπλώνεται στις διάφορες μορφές της, είναι πλέον ορατές οι συνδέσεις, τα σημεία που συναντιούνται οι φρίκες μας, οι ανάγκες μας, οι αγώνες και οι αγωνίες μας. Τώρα είναι φανερό για όλες, όλα, όλους μας, ότι οι διάσπαρτοι, αποσπασματικοί αγώνες μας ενώνονται από την κοινή, καθημερινή φρίκη μας απέναντι στο φασισμό που διαπερνά πλέον όλες τις πλευρές της ζωής μας και τη λύσσα μας να συνεχίσουμε να υπερασπιζόμαστε την ελευθερία, την ισότητα και τη δικαιοσύνη.
Ποιες είναι οι παθιασμένες επιθυμίες σου που σε κινητοποιούν;
Δεν χρειάζεσαι κανέναν να σου εξηγήσει ή να σε κινητοποιήσει. Μην επιτρέπεις καμία πρωτοπορία να κατασκευάσει μια κοινωνική μηχανική της επιθυμίας . Δεν θα επιτρέψουμε σε κανέναν να μας πει τι θέλουμε ή τι επιτρέπεται να επιθυμούμε.
Προτείνουμε μια Πολιτική του Ζώντος, πολιτική που επεκτείνει την ζωή, φροντίζει την ζωή και υπερασπίζεται ένα νέο, αναρχικό, αντιεξουσιαστικό τρόπο να ζούμε και να φανταζόμαστε τη ζωή.
Απέναντι στις φασιστικές εμμονές αντιτάσσουμε τις αντιφασιστικές επιθυμίες μας, αντιστεκόμαστε στην εμμονή του καπιταλιστικού φασισμού να στερεί από πολυπληθείς ευάλωτες κοινότητες τα δικαιώματα τους. Ολόκληρες κοινωνικές ομάδες απεκδύονται τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά τους, οι φτωχοί στερούνται την ιατροφαρμακευτική τους περίθαλψη, τα trans άτομα στερούνται τα νομικά τους δικαιώματα, οι μετανάστες φυλακίζονται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, οι διασώστες ναυαγών προσφύγων εμποδίζονται από το κράτος στη θάλασσα και δικάζονται ως παράνομοι, όσοι διαδηλώνουν για δικαιοσύνη χτυπιούνται αλύπητα στους δρόμους από την αστυνομία και οι φοιτητές- ακτιβιστές ενάντια στον πόλεμο συλλαμβάνονται μέσα στα πανεπιστήμια.
Όλοι αυτοί είναι η εργατική τάξη του σήμερα. Η εργατική τάξη αποτελείται από υποκείμενα που χάνουν το δικαίωμα να υπάρχεις, να ζεις, να αναπνέεις, να ταξιδεύεις, να διαμαρτύρεσαι.
Απέναντι στην φρίκη του κόσμου πρέπει να αντιτάξουμε τα δικά μας αντιφασιστικά πάθη, τις αντιεξουσιαστικές συλλογικές επιθυμίες μας, μια Eξέγερση της Φροντίδας:
Ανοιχτή συμβίωση, πλήρης συμπερίληψη, αμοιβαιότητα και φροντίδα, ριζοσπαστική αλληλεξάρτηση- ριζοσπαστική συλλογική ελευθερία, Ισότητα όλων των έμβιων όντων.
Η ειρωνεία απέναντι στη φροντίδα είναι ειρωνεία απέναντι στη σχέση. Γιατί αυτό που προσφέρεται δεν είναι μια “λύση”, δεν είναι εξουσία, δεν είναι κέρδος, δεν είναι μηχανικά υπολογίσιμα αποτελέσματα – είναι συμμετοχή στην αδυναμία του άλλου. Σε μια εποχή που η κυρίαρχη ιδεολογία απαιτεί ισχυρές προσωπικότητες, αυτάρκεις επαγγελματίες, αυτορυθμιζόμενους μαθητές, νοικοκυρές που επενδύουν στα χρηματιστήρια- η ανοιχτή παραδοχή ότι κάποιος χρειάζεται μια αγκαλιά, μια ευχή, ένα βλέμμα κατανόησης, μοιάζει σχεδόν σκανδαλώδης.
Η φροντίδα είναι αντίσταση. Όχι συναισθηματική πολυτέλεια, αλλά κοινωνική και πολιτική πράξη. Σ’ έναν κόσμο που οργανώνεται γύρω από τον ανταγωνισμό, την απόδοση, το συμφέρον, κάθε πράξη αυθεντικής εγγύτητας υπονομεύει το αφήγημα της απομόνωσης. Θυμίζει ότι δεν είμαστε και δεν πρέπει να είμαστε μόνοι. Ότι το ψυχικό βάρος δεν είναι ατομικό φορτίο, αλλά συλλογική υπόθεση.
Η κοινωνία μας διαλύεται όχι μόνο επειδή “οι θεσμοί καταρρέουν”, αλλά επειδή οι άνθρωποι ξεχνάνε πώς να στέκονται δίπλα-δίπλα στηρίζοντας ο ένας τον άλλον. Ξεχνάνε πώς να δίνουν μια ευχή, μια συμβουλή, δεν γνωρίζουν πως να βοηθούν – ή ντρέπονται να δεχτούν τη βοήθεια αγνώστων ή την συμβουλή των φίλων. Με αυτό τον τρόπο η κοινότητα στερείται όλων των προαιώνιων ευθυνών της απέναντι στον άνθρωπο, η ανθρωπότητα γίνεται μια αφηρημένη ιδέα και το άτομο καταρρέει μέσα στην μοναξιά και την πίεση της ατομικής επιβίωσης.
Οι προσωπικές υποθέσεις μας μένουν κρυφές. Παρότι αντιμετωπίζουμε τα ίδια προβλήματα, αυτά παραμένουν κρυφά, ένα ιδιωτικό πέπλο καλύπτει το κοινό μυστικό που δεν αποκαλύπτεται ποτέ γιατί όταν βρεθείς στην ανάγκη να το αποκαλύψεις ο άλλος θα σε θεωρήσει αποτυχημένο ή ψυχικά ασταθή. Και τελικά οι άνθρωποι χάνουν την ικανότητα να βλέπουν τον άλλον πέρα από την απόδοσή και τις επιδόσεις του, πέρα από το αποτέλεσμα των πράξεων, πέρα από την επιτυχία ή την αποτυχία στις εντολές της αγοράς και τους καθημερινούς εκβιασμούς της κυρίαρχης κουλτούρας.
Σε έναν κόσμο όπου οι νόμοι της αγοράς και τους εμπορεύματος έχουν μετατρέψει τη ζωή μας σε αρένα ανταγωνισμού, παραγωγικότητας και ατομικής ευθύνης, η πράξη της φροντίδας γίνεται μια ριζοσπαστική χειρονομία. Όταν κοιτάζουμε τον άλλο άνθρωπο όχι ως εργαλείο, ούτε ως απειλή, αλλά ως ύπαρξη ευάλωτη και πολύτιμη, τότε αντιστεκόμαστε ουσιαστικά στην αποξένωση που μας επιβάλλουν οι νόρμες, οι εντολές και οι επιταγές της κανονικότητας. Η φροντίδα, η ευχή, η θέληση για ισότητα και συμπερίληψη, η αγάπη και η αγκαλιά, η αληθινή παρουσία κοντά στον άλλον — χωρίς ανταλλάγματα, χωρίς υπολογισμούς, χωρίς συμβάσεις — είναι πράξεις αντίστασης στο κυρίαρχο αφήγημα του ατομισμού.
Ο νεοφιλελευθερισμός μας μαθαίνει να είμαστε αποδοτικοί και πειθαρχημένοι, αλλά όχι συμπονετικοί. Μας ενθαρρύνει να βλέπουμε τον εαυτό μας ως μικρές επιχειρήσεις που πρέπει να «επενδύουν», να «δικτυώνονται», να «αξιολογούνται», απορρίπτοντας κάθε τι που δεν αποδίδει μετρήσιμο κέρδος. Όμως η φροντίδα δεν μετριέται. Ούτε η ευτυχία. Ούτε η αλληλεγγύη, ούτε η αδελφοσύνη, τα περιπετειώδη συλλογικά σχέδια μιας κοινότητας ελεύθερων ανθρώπων, οι εξεγέρσεις των καταπιεσμένων, οι υποσχέσεις των ερωτευμένων. Είναι πράγματα άυλα, συλλογικά, προερχόμενα από την συνάντηση, την κοινότητα και από την αποδοχή της αδυναμίας ως μέρους της ανθρώπινης κατάστασης.
Οφείλουμε να αποδομήσουμε, να απαξιώσουμε και να επιτεθούμε ενάντια στις ατομοκεντρικές ιδέες περί Ελευθερίας — τις διάφορες ατομικιστικές εκφάνσεις της Ελευθερίας, όπως αυτές προβάλλονται από τους πλούσιους, τους φασίστες, τους ρατσιστές, τους υποκριτές υπερασπιστές της «τάξης», του «δικαιώματος στην περιουσία» και της «ατομικής ευθύνης».
Γιατί αυτή η Ελευθερία —που τελειώνει πάντα εκεί που αρχίζουν οι ανάγκες του άλλου— δεν είναι Ελευθερία· είναι προνόμιο. Είναι μια ψευδής υπόσχεση για ατομική αυτοδιάθεση που προϋποθέτει όμως καταπίεση, ταξική εκμετάλλευση και αποκλεισμούς για τους άλλους. Καθώς ανεβαίνεις βαθμίδες στην πυραμίδα καταλαβαίνεις ότι οι θέσεις λιγοστεύουν, το μίσος γίνεται η βασική τροφή, η αδυναμία και τα λάθη δεν συγχωρούνται.
Όπως έγραφε το 2007 ο Θανάσης Γιαλκετσής, με αφορμή την έκδοση στα Ελληνικά του βιβλίου του Πιοτρ Κροπότκιν “Ηθική” που είχε γραφτεί το 1897: “Ο κλασικός αναρχισμός υπερασπίζεται μαχητικά ένα ιδεώδες ελευθερίας που δεν συνεπάγεται την ελευθερία του ατόμου να κάνει ό,τι θέλει, αδιαφορώντας για το κοινωνικό σύνολο, αλλά προϋποθέτει μάλλον μιαν ελευθερία που ρυθμίζεται από την ηθικότητα, που αναγνωρίζει και τηρεί τις επιταγές μιας ηθικής της συνεργασίας, της αλληλοβοήθειας και της δικαιοσύνης. Στην “Ηθική” ο Κροπότκιν οραματίζεται μιαν ηθική πρόοδο του ανθρώπινου γένους, που θα γίνει δυνατή χάρη στην ανάπτυξη των φυσικών και κοινωνικών επιστημών. Πάνω σ’ αυτό το στέρεο θεμέλιο της αλληλοβοήθειας μπορεί να ανεγερθεί ολόκληρο το οικοδόμημα μιας νέας ηθικής του αλτρουισμού, της δικαιοσύνης και της ισοτιμίας, που θα έχει διαρρήξει οριστικά τους δεσμούς της με τη θεολογία και τη μεταφυσική”
Πώς μεταμορφώνεται ο διάχυτος φόβος και η αβεβαιότητα σε μίσος για τον αδύναμο, τον ξένο και τον διαφορετικό; Όταν ο άνθρωπος αποκόπτεται από κάθε άμεση, ενσώματη κοινότητα, κάθε συλλογική μορφή ζωής , όταν σου λένε πως η μοναδική σου αξία είναι η ατομική σου «επίδοση», όταν βομβαρδίζεσαι από την απαίτηση να είσαι πάντα «ικανός», «ανταγωνιστικός», όταν είσαι μόνο θεατής, πελάτης και ψηφοφόρος – τότε ο φόβος για τον δικό σου ενδεχόμενο αποκλεισμό στρέφεται προς τον άλλον. Δεν τον αγκαλιάζεις. Τον μισείς. Δεν ενδιαφέρεσαι- αδιαφορείς, αντιπαθείς, εχθρεύεσαι και μηχανεύεσαι κάθε είδους τρόπους να κάνεις τον άλλον υποχείριο και υποτακτικό σου.
Στον κόσμο της κυριαρχίας, εκεί όπου το άτομο λογίζεται ως μονάδα παραγωγής, κατανάλωσης και ανταγωνισμού, η αδυναμία θεωρείται ελάττωμα. Η διαφορά αντιμετωπίζεται ως απειλή. Και έτσι, το άτομο, αντί να εξεγερθεί ενάντια στην πηγή και το αίτιο του άγχους του —δηλαδή, το ίδιο το σύστημα της κοινωνικής και οικονομικής αδικίας— κατευθύνει το μίσος του προς τους πιο ευάλωτους, τους αδύναμους, τους ξένους, τους διαφορετικούς, όσους μπορεί να κυριαρχήσει εις βάρος τους. Αντί να στραφεί ενάντια στους ισχυρούς που ορίζουν τις συνθήκες της ζωής του, ξεσπά στους φτωχούς, στους μετανάστες, στους ανίσχυρους, τους αποκλίνοντες, στους μη «παραγωγικούς».
Όταν δεν υπάρχει πολιτική συνείδηση και συλλογική ενδυνάμωση, το δηλητήριο του φόβου γίνεται εργαλείο στα χέρια των εξουσιαστών. Μας πείθουν ότι ο εχθρός είναι ο διπλανός μας, όχι οι ανώτεροι μας. Μας κλέβουν την αλληλεγγύη και μας πουλάνε την κάλπικη ελευθερία της ιδιώτευσης. Αλλά δεν υπάρχει Ελευθερία χωρίς ισότητα. Δεν υπάρχει Ελευθερία χωρίς φροντίδα.
Καθώς ο πόλεμος θα εξαπλώνεται στις γειτονιές και στις καρδιές μας, καθώς οι γενοκτονίες και η φτώχια θα χάνουν σε φρίκη απ’ τη συνήθεια, και τα πυρηνικά σενάρια θα δικαιολογούν τους πακτωλούς εξοπλισμών, το μόνο που θα μας έχει μείνει θα είναι η ελάχιστη καλοσύνη που χρειάζεται για να συνεχίζουμε να αναπνέουμε και να χτυπά η καρδιά μας.
Γι’ αυτό η Εξέγερση της Φροντίδας είναι απαραίτητη, ένας τόπος για να ζούμε και να υπάρχουμε όπου ο άνθρωπος δεν είναι μονάδα, μηχανή παραγωγής κέρδους, ύπαρξη δέσμια στην απομόνωση, αλλά μέρος μιας ζωντανής κοινότητας ισότητας, ελευθερίας και αλληλοβοήθειας. Όπου η αδυναμία, η παιδικότητα και ο έρωτας, η γιορτή και η θλίψη, η φθορά, η ασθένεια, η γήρανση, το πένθος και ο θάνατος, κάθε μορφή ευαλωτότητας δεν είναι ντροπή, αλλά κοινός τόπος συνάντησης. Όπου η δύναμη δεν είναι κυριαρχία, αλλά ευθύνη και ικανότητα να προστατεύεις, να περιθάλπεις, να φροντίζεις, να ενδυναμώνεις, να βελτιώνεις, να δημιουργείς για χάρη όλων.
Η φροντίδα, η τρυφερότητα, η αλληλεγγύη —όταν γεννιούνται αυθεντικά, όχι ως φιλανθρωπία ή καθήκον, αλλά ως κοινή αντίσταση στην καταπίεση— γίνονται πράξεις επαναστατικές. Εκεί θεμελιώνεται μια άλλη ελευθερία: η ελευθερία του να ζούμε μαζί.
Χρειαζόμαστε την ικανότητα να εξηγήσουμε τους φόβους μας ο ένας στον άλλον, εδώ, τώρα, σε έναν κόσμο που βαδίζει προς μια άγνωστη και επίφοβη κατεύθυνση. Να μορφώσουμε όσους βασανίζονται από τα δηλητήρια που τους ταΐζει η κυριαρχία, να αποσαφηνίσουμε όσα μοιάζουν τρομακτικά, να κατανοήσουμε και να αποδεχτούμε την υπαρξιακή και χρωμοσωματική πολυπλοκότητα, να φροντίσουμε, να υπερασπιστούμε τους δημοσίους χώρους, τις καταλήψεις, τις κοινότητες αγώνα, να περιθάλψουμε τους φοβισμένους, τους κοινωνικά αποκλεισμένους, τους περιθωριακούς, τους ηλικιωμένους, τα παιδιά, τα τρανς και κουηρ υποκείμενα.
Να μοιραστούμε τη συλλογική χαρά, τη συμπεριληπτική κοινοτική ζωή, την αντιαυταρχικη, αντιεξουσιαστική ελευθερία. Να σταθούμε απέναντι στην κυριαρχία.
Η φαντασία μας θα εξαφανίσει τα φαντάσματα. Ο φασισμός θα ηττηθεί από τις ριζοσπαστικές μας κοινότητές, τις απελευθερωμένες συλλογικές μας υπάρξεις.
Τώρα πλέον, οι διαχωρισμένοι, μονοθεματικοί κοινωνικοί αγώνες που δώσαμε πεισματικά για 30-40 χρόνια, σε όλους τους τομείς της ζωής, έχουν ολοκληρώσει τον πρώτο τους κύκλο. Ο φεμινισμός, το queer βίωμα, ο αναρχοκομμουνισμός, οι εργατικοί αγώνες, η αυτονομία, ο μηδενισμός, ριζοσπαστική οικολογία, η αντικουλτούρα- έρχεται πλέον η εποχή που ενώνονται στην συνείδηση των νέων ανθρώπων που αναζητούν σημεία σύγκλησης, αλληλεγγύης, συνάρθρωσης των αγώνων. Αυτή είναι η ελπίδα του κόσμου.
Μια ουμανιστική, αναρχική προσέγγιση στη ζωή δεν επιδιώκει την εξουσία πάνω στους άλλους αλλά την ελευθερία όλων μέσα από σχέσεις ισότητας και αμοιβαιότητας. Δεν ζητά λύσεις από θεσμούς που αναπαράγουν την ιεραρχία και την καταπίεση, αλλά οικοδομεί ελευθεριακούς συλλογικούς δεσμούς αμοιβαιότητας και φροντίδας μέσα στην καθημερινότητα. Μέσα από απλές χειρονομίες: μια λέξη ενθάρρυνσης, μια προσφορά βοήθειας, το φυσικό ανθρώπινο νοιάξιμο για τον πόνο του άλλου, μια ευχή, ένα σινιάλο κατανόησης — όχι ως μαγική σκέψη, αλλά ως αυθεντική ένδειξη παρουσίας.
Καθώς η αποξένωση και η αδιαφορία γίνονται κανονικότητα, η απόφαση να σταθούμε ο ένας δίπλα στον άλλον, να αναγνωρίσουμε το βάρος και την ομορφιά της κοινής μας ύπαρξης, είναι πράξη επαναστατική. Η αγάπη, η φροντίδα, η συλλογική εμπιστοσύνη είναι τα ερείπια μιας άλλης ζωής που ακόμα δεν ζήσαμε. Και είναι δική μας ευθύνη να τα ξανακτίσουμε, όχι με σιδερένια μηχανικά εργαλεία, αλλά με τα σώματα, τις πράξεις μας και την καρδιά μας.
Διότι η πραγματική αλλαγή δεν ξεκινά από νόμους και διατάγματα, αλλά από το βλέμμα που στρέφεται με τρυφερότητα προς τον άλλο. Από τη φωνή που λέει: «Είμαι εδώ, σε σκέφτομαι. Δεν είσαι μόνος, δεν είσαι μόνη, δεν είσαι μόνο σου». Και σε έναν κόσμο που διαφημίζει την ατομική ασυδοσία εις βάρος των άλλων, αυτό είναι επανάσταση.
Η φροντίδα δεν έχει στόχο να διορθώσει. Έχει στόχο να συντροφέψει. Να φανερώσει ότι ακόμα και για το πιο μικρό υπάρχει χώρος, ακόμα και το ασήμαντο έχει τεράστια σημασία. Ένα κόμπιασμα στο λαιμό, τα τρεμάμενα χέρια και το απλανές βλέμμα, ο φόβος και η θέληση, το πένθος, η θλίψη και τα δάκρια – υπάρχει χώρος για όσα δεν τολμήσαμε να πούμε.
Όταν παύουμε να ζητάμε και να προσφέρουμε φροντίδα, τότε κάτι πιο βαθύ από την πίστη ή την επιστήμη έχει χαθεί: η ικανότητά μας να ζούμε μαζί. Σε έναν κόσμο που προωθεί την αδιαφορία για τον άλλον ως δείγμα ωριμότητας και επιτυχίας, κάθε κίνηση φροντίδας και πηγαίου, ανιδιοτελούς ενδιαφέροντος είναι η πιο σιωπηλή μορφή εξέγερσης- μια εξέγερση της φροντίδας.
_____
ΤΑΣΟΣ ΣΑΓΡΗΣ
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
Το κείμενο Η Εξέγερση της Φροντίδας είναι μια απόπειρα διατύπωσης μιας αναρχικής θεωρίας για την φροντίδα. Aποτέλεσε φυσική εξέλιξη των πολυετών συζητήσεων της συλλογικότητας Κενό Δίκτυο σχετικά με την αλληλοβοήθεια, την κοινωνική εξέγερση και την συλλογική αγάπη. Σημαντική έμπνευση για την τελική μορφή του προσέφερε η ομιλία του Judith Buttler τον Μάιο του 2025 στην Αθήνα. Για όσους/ όσες / όσα επιθυμούν μια περαιτέρω στοχαστική ενασχόληση με τα ζητήματα που τίθενται, παραθέτουμε κείμενα και βιβλία που αποτέλεσαν εναύσματα σκέψης και για εμάς. Σε κάθε περίπτωση το κείμενο μας, καλεί σε μια συνάντηση η οποία είναι διαρκής και συμβαίνει παντού, αρκεί να αποφασίσουμε πως δεν θέλουμε πλέον να ζούμε σαν μοναχικά παραγωγικά ρομπότ αλλά σαν ελεύθεροι άνθρωποι σε ελεύθερες κοινωνίες.
Προτεινόμενες αναγνώσεις:
Piotr Kropotkin: “Αλληλοβοήθεια- Ένας παράγοντας της εξέλιξης “. Εκδόσεις Καστανιώτης, 2009 | “Ηθική”. Εκδόσεις Ναυτίλος, 2007 | “Η Αναρχική Ηθική”. Εκδόσεις Ελεύθερος Τύπος, 2000
Ρενό Γκαρσία: “Ο Πιοτρ Κροπότκιν και η Οικονομία της Αλληλοβοήθειας”. Εκδόσεις των Συναδέλφων, 2021
Anselm Jappe: “O ναρκισσισμός- Ψυχικό Θεμέλιο του Καπιταλισμού”- Εκδόσεις των Ξένων | “The Self- Devouring Society- Capitalism, Narcissism and Self- Destruction” – Common Notions, 2024
Judith Buttler: “Σημειώσεις για μια επιτελεστική θεωρία της συνάθροισης”- Εκδόσεις Angelus Novus | “Απ-αλλωτρίωση- Η επιτελεστικότητα στο πολιτικό”- Εκδόσεις Τόπος, 2016
Helleno Sana: “Ανθρωπομανία- Στην Υπεράσπιση του Ανθρώπινου”- Εκδόσεις Στάσει Εκπίπτοντες, 2014
Eva Illouz: “Το Τέλος του Έρωτα” Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου | “Ευτυχιοκρατία: Πώς η βιομηχανία της ευτυχίας κυβερνά της ζωή μας”. Εκδόσεις Πόλις, 2020 | “Γιατί Πληγώνει ο Έρωτας; Μια κοινωνιολογική ερμηνεία”. Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2019
Christopher Lasch: “The Culture of Narcissism”. W.W. Norton, 1979
“Γυναίκες της Αναρχίας- Κείμενα Αναρχικών Γυναικών του 19ου και 20ου Αιώνα”. Εκδόσεις Πανοπτικόν, 2016
bell hooks: “Όλα για την Αγάπη”. εκδόσεις Μεταίχμιο, 2024
The Care Collective: “Το Μανιφέστο της Φροντίδας- Η Πολιτική της Αλληλεξάρτησης”. Εκδόσεις Ροπή, 2022
Susan Sontag: “Παρατηρώντας τον πόνο των άλλων”. Εκδόσεις Scripta, 2003
Richard Sennet: “Η κουλτούρα του νέου καπιταλισμού”. Εκδόσεις Σαββάλας, 2008
Ailton Krenak: “H ζωή δεν είναι χρήσιμη”. Εκδόσεις Carnivora, 2024
Γιώργος Κολέμπας & Γιάννης Μπίλλας: “Για την Κοινότητα των Κοινοτήτων”, 2019 και “Ο ανθρωπόλογικος τύπος της αποανάπτυξης- τοπικοποίησης”, 2022. Εκδόσεις των Συναδέλφων
Scott Branson: “Practical Anarchism- A Guide for Daily Life”. Pluto Press, 2022
Mona Chollet: “Εφευρίσκοντας τον Έρωτα Ξανά- Πως η Πατριαρχεία σαμποτάρει τις ετεροφυλοφιλικές σχέσεις”. Εκδόσεις Στερέωμα, 2023
Διαδικτυακά
Η Ιδιωτικοποίηση Του Άγχους- Mark Fisher
Προσχέδιο Πολιτικού Προγράμματος των ΑΝΑΡΧΙΚΩΝ για μια ελεύθερη κοινωνία- Crimethinc
Δραπετεύοντας από το Κάστρο με τα Βαμπίρ – Mark Fisher
___________
O Τάσος Σαγρής είναι ιδρυτικό μέλος της συλλογικότητας Κενό Δίκτυο, θεατρικός σκηνοθέτης και ποιητής. Πιο πρόσφατη παράσταση του ήταν η “Μεταμόρφωση” του Franz Kafka. Βιβλία του κυκλοφορούν στα Ελληνικά από τις εκδόσεις Κενότητα, στα Αγγλικά από τις εκδόσεις AK Press και Crimethinc και στα Γερμανικά από τις εκδόσεις Laika.
