Το 1884, η χολέρα σάρωσε την Ιταλία, παίρνοντας χιλιάδες ζωές. Παρά την τριετή ποινή φυλάκισης που κρεμόταν πάνω από το κεφάλι του, ο Errico Malatesta ένωσε τις δυνάμεις του με άλλους επαναστατικούς αναρχικούς σε μια παράτολμη αποστολή στη Νάπολη – την καρδιά της επιδημίας – για να βοηθήσει εκείνους που υπέφεραν από την ασθένεια. Με αυτή του τη δράση, ο ίδιος και οι σύντροφοί του επέδειξαν την ύπαρξη εναλλακτικών τρόπων διαχείρισης της επιδημίας απέναντι στις καταπιεστικές πολιτικές του κράτους, τρόποι που παραμένουν επίκαιροι ακόμη και σήμερα στην εποχή του Covid-19.
Το κείμενο της συλλογικότητας Crimethinc που ακολουθεί καταγράφει την ιστορία της επιδημίας και της παρέμβασης του Malatesta, συμπεριλαμβάνοντας όλο το διαθέσιμο πρωτογενές υλικό σχετικά με τη συμμετοχή των Ιταλών αναρχικών, μέρος του οποίου δεν έχει παρουσιαστεί προηγουμένως. Μεγάλο μέρος του ιστορικού υπόβαθρου έχει βασιστεί στο εξαιρετικό Η Νάπολη την εποχή της Χολέρας, 1884-1911 του Frank M. Snowden. Ευχαριστούμε τον Davide Turcato, επιμελητή του συνόλου των κειμένων του Malatesta, το Διεθνές Κέντρο Ερευνών επί του Αναρχισμού στη Λοζάνη, και όλους τους ριζοσπάστες αρχειονόμους και βιβλιοθηκονόμους παντού που διατηρούν την αναρχική ιστορία, επιτρέποντάς μας να μαθαίνουμε από το παρελθόν.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Νίκος Γκατζίκης
“Το 1884, η χολέρα σάρωσε πολλές περιοχές της Ιταλίας, πλήττοντας με ιδιαίτερη ένταση τη Νάπολη. Με βάση τις επίσημες στατιστικές, η χολέρα έπληξε πάνω από 14.000 ανθρώπους στην επαρχία της Νάπολης, σκοτώνοντας 8.000 από αυτούς, από τους οποίους οι 7.000 έχασαν τη ζωή τους στην πόλη της Νάπολης. Το κράτος αντέδρασε με την επιβολή εγκλεισμού: η πόλη τέθηκε υπό στρατιωτικό νόμο, επιβλήθηκαν περιορισμοί στις μετακινήσεις, χρησιμοποιώντας μεθόδους παρόμοιες με αυτές που χρησιμοποιήθηκαν στο σεισμό της Messina ή στο πιο πρόσφατο σεισμό στην L’Aquila. Οι εθελοντές από τον Λευκό Σταυρό, τον Ερυθρό Σταυρό, τους σοσιαλδημοκράτες, τους δημοκρατικούς και τους σοσιαλιστές, υιοθέτησαν μια αρκετά διαφορετική προσέγγιση. Οι Felice Cavallotti, Giovanni Bovio, Andrea Costa και ο Errico Malatesta, δραστηριοποιήθηκαν και αυτοί στους δρόμους της Νάπολης. Και όχι χωρίς να διατρέξουν κίνδυνο για την δική τους υγεία: οι σοσιαλιστές εθελοντές Massimiliano Boschi, Francesco Valdrè και Rocco Lombardo μολύνθηκαν από τη χολέρα και χάθηκαν.”
Ελεγεία της Alessia Bruni Cavallazzi για την Florentine Lombard, Αγγλίδα αναρχικό που υπηρέτησε στον Ερυθρό Σταυρό κατά τη διάρκεια της επιδημίας.
“Ο Malatesta και άλλοι σύντροφοι από διάφορα μέρη της Ιταλίας πήγαν στη Νάπολη ως ιατρικοί εθελοντές για να φροντίσουν τους χτυπημένους από την επιδημία της χολέρας. Δύο αναρχικοί, οι Rocco Lombardo και Antonio Valdrè, πέθαναν εκεί, χτυπημένοι από την ασθένεια. Ο γνωστός αναρχικός Galileo Palla διακρίθηκε ιδιαίτερα με την ανιδιοτέλεια, την ενέργεια και πνεύμα αυτοθυσίας. Ως πρώην φοιτητής ιατρικής, στον Malatesta ανατέθηκε ένα τμήμα των ασθενών. Είχαν ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό ανάκαμψης γιατί ήξερε πώς να αναγκάσει το δήμο της Νάπολης να παραδώσει τα περισσευούμενα σε τροφή και φάρμακα, τα οποία ο ίδιος διένειμε ελεύθερα. Τον πρότειναν για παρασημοφόρηση για την προσφορά του, την οποία ο ίδιος αρνήθηκε. Με το τέλος της επιδημίας, οι αναρχικοί έφυγαν από τη Νάπολη και δημοσίευσαν ένα μανιφέστο που εξηγούσε ότι “η πραγματική αιτία της χολέρας είναι η φτώχεια, και το πραγματικό φάρμακο για την πρόληψη της επιστροφής της δεν μπορεί να είναι παρά η κοινωνική επανάσταση.”
Η ζωή του Malatesta του Luigi Fabbri1
Η χολέρα είναι μια μεταδοτική βακτηριακή ασθένεια που τυπικά μεταδίδεται μέσω μολυσμένων δικτύων νερού και προκαλεί εμετό και διάρροια μέχρι το θάνατο. Ήταν η “πραγματική αιτία της χολέρας” πράγματι η φτώχεια, ή αυτό ήταν απλά ιδεολογική ρητορική; Διαβάστε παρακάτω και αποφασίστε μόνοι σας.
Η Γέννηση της Ιταλίας – και του Ιταλικού Αναρχισμού
Η Ιταλία ήταν ακόμα μια νεαρή χώρα όταν η επιδημία της χολέρας χτύπησε το 1884. Για να καταλάβουμε το γιατί η Νάπολη χτυπήθηκε τόσο σκληρά και τι σήμαινε το ότι αλληλέγγυοι αναρχικοί ταξίδεψαν ως εκεί από όλες τις μεριές της χώρας, θα πρέπει να πάμε πίσω δύο δεκαετίες.
Μέχρι το 1861, η Ιταλία ακόμα δεν είχε δημιουργηθεί σαν χώρα. Η χερσόνησος ήταν διαιρεμένη σε πλήθος βασιλείων και δουκάτων υπό την εξουσία πολλών διαφορετικών ηγεμόνων. Οι αρχικοί υποστηρικτές της Ιταλικής ενοποίησης ήταν εθνικιστές όπως ο Giuseppe Mazzini, ο οποίος καλούσε τους επαναστάτες δημοκρατικούς σε όλη την Ευρώπη να ανατρέψουν τους παλιούς μονάρχες και να ιδρύσουν νέα έθνη στη βάση τόσο της κοινής γλώσσας και γεωγραφίας, όσο και της “ενότητας των κοινών στόχων”. Η ιδέα ήταν ότι πλούσιοι και φτωχοί θα έπρεπε να δουλέψουν με αλληλεγγύη, ενωμένοι κάτω από τη σημαία του έθνους.
Στην πραγματικότητα, οι λαοί της Ιταλικής χερσονήσου δεν είχαν κοινή γλώσσα και πολιτισμό. Πολλές από τις διαλέκτους που μιλούνταν στα διάφορα μέρη της χερσονήσου ήταν αμοιβαία ακατανόητες για τους πληθυσμούς που ζούσαν εκεί. Υπήρχαν τεράστιες πολιτισμικές και οικονομικές διαφορές μεταξύ των διαφορετικών περιοχών. Ο Mazzini επιδίωκε να εφεύρει μια κοινή γλώσσα και πολιτισμό εκεί όπου δεν υπήρχε τίποτα από τα δύο, προκειμένου να δημιουργήσει τα θεμέλια για ένα ανταγωνιστικό και σύγχρονο κράτος.
Ενάντια στις ίδιες τους τις προθέσεις, εκείνοι οι οποίοι επιδίωξαν να εφαρμόσουν το πρόγραμμα του Mazzini για την εθνική απελευθέρωση, τελικά έφεραν την ενοποίηση της Ιταλίας κάτω από την εξουσία ενός μονάρχη. Επαναστάτες όπως ο Giuseppe Garibaldi ρίσκαραν τις ζωές τους στον ανταρτοπόλεμο για την ενοποίηση της χερσονήσου σε ένα δημοκρατικό κράτος, αλλά όποτε κατάφερναν να ρίξουν ένα βασιλιά, ένας άλλος απλώς έπαιρνε τον έλεγχο της περιοχής, μέχρις ότου ο Βασιλιάς Victor Emmanuel της Σαρδηνίας έγινε τελικά ο ηγεμόνας ολόκληρης της Ιταλίας. Μόλις ανέλαβε την εξουσία, ο Victor Emmanuel δεν εργάστηκε υπό τη σημαία του έθνους για την ευημερία όλων των Ιταλών. Αντίθετα, ξεκίνησε τη λεηλασία του νότιου μέρους της χερσονήσου για να γεμίσει τα θησαυροφυλάκιά του. Με το να φαντάζεται ότι το σύνολο των Ιταλών θα μπορούσαν να μοιράζονται ένα κοινό συμφέρον, ο Mazzini είχε αποτύχει να αντιληφθεί την πάλη των τάξεων στη βάση της καπιταλιστικής κοινωνίας.
Ενώ βρισκόταν σε εξορία στο Λονδίνο το 1864, ο Mazzini πήρε μέρος στην ίδρυση της Διεθνούς Ένωσης Εργατών, μιας παγκόσμιας ομοσπονδίας εργατικών συνδικάτων. Ο Karl Marx ώθησε τον Mazzini έξω από νωρίς, μόνο για να χάσει τον έλεγχο της Διεθνούς καθώς οι εργάτες έκλιναν προς τις ιδέες των αναρχικών όπως του Mikhail Bakunin. Ο ίδιος ο Bakunin είχε πάρει προηγουμένως ο ίδιος μέρος σε εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες και είχε απογοητευτεί από τις ελλείψεις και τις προδοσίες του εθνικισμού.
Γεννημένος έξω από τη Νάπολη το 1853, ο Errico Malatesta μεγάλωσε συμμετέχοντας σε μια από τις μυστικές εταιρείες του Mazzini. Ενώ σπούδαζε ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Νάπολης, αποβλήθηκε και φυλακίστηκε για τη συμμετοχή του σε μια διαδήλωση που είχε οργανώσει ο Mazzini. Ήταν όμως υπό την βασιλεία του Βασιλιά Victor Emmanuel που είδε από πρώτο χέρι ότι η ηγεμονία ενός Ιταλού βασιλιά δεν ήταν καλύτερη από την ηγεμονία ενός μονάρχη με οποιαδήποτε άλλη εθνικότητα. Μέχρι τη στιγμή της Παρισινής Κομμούνας την άνοιξη του 1871, ο Malatesta και οι σύντροφοί του αναζητούσαν μια νέα προσέγγιση για την κοινωνική αλλαγή.
Στην Ιταλία, ήταν ο Bakunin, όχι ο Marx, που αντιπροσώπευε την κύρια εναλλακτική στον εθνικισμό του Mazzini. Ο Malatesta και οι σύντροφοί του μπήκαν στη Διεθνή μαζί με τον Bakunin και άλλους αντιεξουσιαστές από όλη την Ευρώπη. Αναμφισβήτητα, η ριζοσπαστικοποίηση του Ιταλικού τμήματος της Διεθνούς σηματοδότησε την εμφάνιση του αναρχισμού ως ένα πλήρες κοινωνικό κίνημα. Είχε ακόμα σημαντικό αντίκτυπο στην οργάνωση της εργατικής τάξης στην Ιταλία, όπου ο αναρχισμός παρέμεινε το πιο δυνατό ρεύμα μέσα στο εργατικό κίνημα για πολλά χρόνια μετά, διαμορφώνοντας το αντιεξουσιαστικό ήθος των οργανώσεων βάσης στη Νάπολη και αλλού στη χερσόνησο.
Ο Malatesta αφιερώθηκε σε μια ζωή επαναστατικού αγώνα, βοηθώντας να δημιουργηθούν ενώσεις αλληλοβοήθειας για τους εργάτες σε όλη την Ιταλία και παίρνοντας μέρος σε ανοιχτές εξεγέρσεις το 1874 και 1877. Όλη αυτή η δράση τράβηξε την προσοχή των αρχών, οδηγώντας σε σειρά δικαστηρίων και ποινών φυλάκισης. Το 1883, έπειτα από χρόνια στην εξορία, ο Malatesta επέστρεψε στην Ιταλία για να εκδώσει μια εφημερίδα και να συνεχίσει την οργανωτική δράση.
Η Νάπολη την Παραμονή της Επιδημίας
Το 1884, πάνω από μισό εκατομμύριο άνθρωποι ζούσαν στη Νάπολη, καθιστώντας την την πιο πολυπληθή πόλη της Ιταλίας. Μεγάλο μέρος του πληθυσμού αποτελούνταν από πρώην αγρότες που είχαν ξεριζωθεί από την ύπαιθρο και εργάζονταν ως τεχνίτες ή πωλητές ή ήταν απλώς άνεργοι. Οι μισθοί στην Ιταλία ήταν από τους χαμηλότερους στην Ευρώπη και στη Νάπολη ήταν χαμηλότεροι από ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη Ιταλική πόλη. Το ενοίκιο αντιπροσώπευε τουλάχιστον το μισό των συνολικών δαπανών κάθε οικογένειας. Παράνομες καπιταλιστικές οργανώσεις όριζαν τις τιμές των τροφίμων και συνεργάζονταν με τις δημοτικές αρχές για να διατηρούν τον έλεγχο του τι είδους εγκληματική δραστηριότητα ήταν επιτρεπτή.
Μετά την Ιταλική ενοποίηση, η Νάπολη είχε χάσει τη θέση της ως έδρα της μοναρχίας. Κατά συνέπεια, η ισχύς και ο πλούτος παρέμεναν συγκεντρωμένα στα χέρια μιας τάξης ελίτ, χωρίς η οικονομία να έχει τη δυναμική που θα επέτρεπε τη διανομή του πλούτου στον υπόλοιπο πληθυσμό. Οι πόροι που επενδύονταν σε δομές δημόσιας υγείας κάθε είδους ήταν ελάχιστοι. Τα νοσοκομεία λειτουργούσαν σε ανθυγιεινές συνθήκες, με συνωστισμό και ελλιπή εξοπλισμό, έχοντας μια δικαιολογημένα κακή φήμη. Το δεξιό κόμμα είχε τον έλεγχο της κυβέρνησης. Το αριστερό κόμμα αντιπροσώπευε μια πιστή αντιπολίτευση που ζητούσε απλώς μικρές μεταρρυθμίσεις, ενώ η Καθολική Εκκλησία ήταν αρκετά ισχυρή για να αποτελεί έναν τρίτο πόλο μέσα στην κοινωνία.
Οι αναρχικοί δεν είδαν καμία δυνατότητα ουσιαστικής μεταρρύθμισης μέσα σε αυτό το σύστημα. Αντί αυτού, επικεντρώθηκαν στη δημιουργία δικτύων βάσης μέσω των οποίων εργάτες, αγρότες και φτωχοί θα μπορούσαν να κυκλοφορούν τα αγαθά για τη διασφάλιση της συλλογικής τους επιβίωσης, να αμύνονται απέναντι στις αδικίες και να διαδίδουν το όραμα για έναν κόσμο στον οποίο η εξουσία και τα αγαθά θα διαμοιράζονταν ελεύθερα μεταξύ όλων.
Ορισμένα στοιχεία αυτού του περιβάλλοντος είναι ανάλογα με την κατάστασή μας σήμερα, όπου η μεταβιομηχανική οικονομία έχει αφήσει μεγάλο μέρος του πληθυσμού χωρίς σταθερή απασχόληση ή αποταμίευση. Τα μέτρα λιτότητας έχουν υπονομεύσει τις υπηρεσίες δημόσιας υγείας για να πλουτίσουν οι λίγοι πλούσιοι, ενώ το πολιτικό σύστημα έχει επανειλημμένα προδώσει εκείνους που επιδιώκουν να επιφέρουν κοινωνικές αλλαγές.
Ιούλιος τους 1884: η Χολέρα Φτάνει στη Γαλλία
Οι επιδημίες χολέρας ήταν πάντα συνδεδεμένες με τους αυτοκρατορικούς πολέμους. Το 1883, Ινδοί στρατιώτες που υπηρετούσαν στα βρετανικά στρατεύματα κατοχής της Αιγύπτου έφεραν τη χολέρα στη βόρεια ακτή της Αφρικής, όπου σκότωσε 60.000 ανθρώπους. Το 1884, τα γαλλικά στρατεύματα συμμετείχαν σε μια αποικιακή εκστρατεία για τον έλεγχο της Ινδοκίνας, κατά τη διάρκεια της οποίας μια επιδημία σάρωσε την εμπόλεμη ζώνη. Η Χολέρα βρήκε το δρόμο της μέσα στην εφοδιαστική αλυσίδα του στρατού πίσω στη Μεσόγειο, έφτασε στο γαλλικό λιμάνι της Τουλόν και εξαπλώθηκε στη Μασσαλία έως τις 25 Ιουνίου.
Το κοινό και ο Τύπος αναγνώρισαν ότι η γαλλική στρατιωτική επέμβαση ήταν η πηγή της επιδημίας. Διαδηλώσεις και γκράφιτι καταδίκαζαν την πολιτική αποικιακής επέκτασης της γαλλικής κυβέρνησης. Στη Γαλλία και την Ιταλία, οι αναρχικοί κατάλαβαν ότι η αποικιακή κυριαρχία σε άλλους λαούς ωφελούσε την κυρίαρχη τάξη των αποικιστών, θέτοντας παράλληλα σε κίνδυνο τους απλούς ανθρώπους και από τις δύο πλευρές.
Το 1884, περισσότεροι από 200.000 Ιταλοί ζούσαν στη Γαλλία. Η πλειονότητα ήταν πρώην μικροί γαιοκτήμονες ή ενοικιαστές γης που είχαν ασχοληθεί με τη γεωργία έως ότου η επέκταση της παγκόσμιας αγοράς τους οδήγησε να βρεθούν χωρίς δουλειά και πέρα από τα σύνορα για να αναζητήσουν απασχόληση – ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που 110 χρόνια αργότερα η Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου Βόρειας Αμερικής θα ξερίζωνε αμέτρητους Μεξικάνους campesinos (αγρότες που ζουν από τα προϊόντα που παράγουν) και θα τους ωθούσε να περάσουν τα σύνορα με τις ΗΠΑ. Οι υψηλότερες συγκεντρώσεις ήταν στην Τουλόν και στη Μασσαλία, με ιταλικούς πληθυσμούς 10.000 και 60.000, αντίστοιχα. Αυτές ήταν επίσης οι γαλλικές πόλεις που επλήγησαν περισσότερο από τη χολέρα – και η επιδημία έπληξε με χειρότερο τρόπο τις φτωχές κοινότητες μεταναστών.
“Ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των θυμάτων στην Τουλόν και στη Μασσαλία ήταν Ιταλοί”, ανέφεραν οι New York Times. Το ποσοστό θανάτου για τους Ιταλούς μετανάστες μπορεί να είχε φτάσει το 1 στους 10. Στη Νάπολη στην εποχή της χολέρας, ο Frank M. Snowden περιγράφει μια αποκαλυπτική ατμόσφαιρα:
Οι δρόμοι ραντίζονταν με καρβολικό οξύ σε μια προσπάθεια να “πνιγούν” τα μικρόβια της χολέρας. Φωτιές από πίσσα και θείο ανάβονταν σε κάθε γωνιά για να καθαρίσουν τον αέρα. Οι δημόσιες συγκεντρώσεις κάθε είδους απαγορεύθηκαν. Οι επιβάτες των σιδηροδρόμων και οι αποσκευές τους υποκαπνίζονταν. Και οι αποχετεύσεις ξεπλένονταν. Το αστικό τοπίο ξαφνικά μεταμορφώθηκε πέραν αναγνώρισης από τη φωτιά, τον τσουχτερό καπνό, την ασυνήθη μυρωδιά του οξέος και τους σχεδόν ερημωμένους δρόμους. Σε αυτό το απειλητικό περιβάλλον, η οικονομική δραστηριότητα σταμάτησε εντελώς καθώς όλα τα εργοστάσια και τα καταστήματα έκλεισαν. Ήταν σχεδόν αδύνατον να βρεθούν προμήθειες, και όσοι παρέμεναν παρακολουθούσαν με αγωνία να εμφανίζονται τα πρώτα πρόωρα συμπτώματα, πεισμένοι ότι εισέπνεαν δηλητήριο με την κάθε αναπνοή.
Τον Ιούλιο του 1884, ενώ οι κρατικοί εμπειρογνώμονες από την Εθνική Ακαδημία Ιατρικής της Γαλλίας ήταν ακόμα σε άρνηση για το ότι υπήρχε σε εξέλιξη έξαρση επιδημίας χολέρας, πολλοί Ιταλοί γιατροί και νοσηλευτές έκαναν την πρακτική τους στο νοσοκομείο Pharo στη Μασσαλία. Εκεί, οι μεσοαστοί Γάλλοι γιατροί κάπνιζαν συνεχώς πούρα για να δημιουργούν αυτό που φαντάζονταν πως ήταν κυριολεκτικά ένα προπέτασμα καπνού, ανάμεσα στους ίδιους και στους ασθενείς τους. Οι γιατροί πειραματίζονταν με μια ποικιλία από μη αποδεδειγμένες θεραπείες όπως ήταν η ηλεκτροπληξία. Στις πρώτες εβδομάδες της επιδημίας, το ποσοστό θνησιμότητας στο νοσοκομείο Pharo ήταν ένα τρομακτικό 95%.
Προς επιδείνωση των πραγμάτων, η κρίση ενέτεινε επίσης τη μισαλλοδοξία εναντίον των Ιταλών μεταναστών. Για τη γαλλική κυβέρνηση και την κυρίαρχη τάξη, αυτό ήταν μια ευκαιρία για να απαλλαγούν από εκείνους που ορισμένοι θεωρούσαν ως το απείθαρχο τμήμα του πλεονασματικού πληθυσμού. Υπό την απειλή του θανάτου από την επιδημία, αλλά και των ξενοφοβικών επιθέσεων και της επιθετικής κυβερνητικής πολιτικής, δεκάδες χιλιάδες Ιταλοί κατέφυγαν από την άλλη πλευρά των συνόρων – φέρνοντας μαζί τους την επιδημία.
Για όλους αυτούς τους λόγους, οι Ιταλοί αναρχικοί ασχολήθηκαν αμέσως με την επιδημία καθώς αυτή εξαπλωνόταν στις γαλλικές ακτές τον Ιούλιο του 1884.
Εκείνο τον καιρό ο Malatesta βρισκόταν στη Φλωρεντία της Ιταλίας, εκδίδοντας το αναρχικό περιοδικό La Questione Sociale (Το Κοινωνικό Ζήτημα). Εκδιωγμένος από την Ιταλία υπό την αστυνομική πίεση μετά την αποτυχημένη εξέγερση του 1877, είχε ζήσει στη Γαλλία, την Αγγλία και την Αίγυπτο – όπου, σύμφωνα με τον Luigi Fabbri, προσπάθησε να συμμετάσχει στην αντι-αποικιακή εξέγερση με επικεφαλής τον Ahmed ʻUrabi, την ίδια εξέγερση για την οποία τα Βρετανικά στρατεύματα είχαν μεταφερθεί από την Ινδία για να καταστείλουν.
Με την επιστροφή του στην Ιταλία το 1883, ο Malatesta φυλακίστηκε για έξι μήνες με κατασκευασμένες κατηγορίες για “ανατρεπτική δράση“, μια νεφελώδη κατηγορία για συνωμοσία που το ιταλικό κράτος χρησιμοποιεί ενάμιση αιώνα τώρα σαν ανάχωμα ενάντια στην αναρχική οργάνωση. Τον Ιανουάριο του 1884, χωρίς να βρεθεί ποτέ σε δίκη, ο Malatesta καταδικάστηκε σε φυλάκιση τριών ετών, αλλά απελευθερώθηκε εν αναμονή του εφετείου. Αυτές είναι οι συνθήκες υπό τις οποίες ο ίδιος και οι σύντροφοί του δραστηριοποιούνταν στην οργάνωση κινημάτων και τη δημοσίευση κειμένων.
Το άρθρο που ακολουθεί από το τεύχος του Ιουλίου του 1884 του La Questione Sociale, πιθανότατα γραμμένο από τον ίδιο τον Malatesta, περιγράφει πώς σκεφτόντουσαν ο ίδιος και οι σύντροφοί του πάνω στις αιτίες τους επιδημίας. Η θεωρία τους ότι η χολέρα προερχόταν από τα μολυσμένα δέλτα των ποταμών έβρισκε σύμφωνους τους περισσότερους μορφωμένους Ιταλούς γιατρούς εκείνης της εποχής, αν και έκτοτε έχει ξεπεραστεί από τη σύγχρονη επιστημονική έρευνα. Από την άλλη πλευρά, το επιχείρημά τους ότι ο καπιταλισμός αποτυγχάνει να δώσει την ώθηση για την αντιμετώπιση των συλλογικών προβλημάτων, παραμένει τόσο επίκαιρο σήμερα, όσο την ημέρα που γράφτηκε. Το προσάρτημα, μετάφραση μιας επιστολής από έναν Παρισινό ξυλουργό, είναι ιδιαίτερα ανατριχιαστικό σε μια εποχή που οι καπιταλιστές μας προτρέπουν να επιστρέψουμε στην εργασία μας ακόμη και με τον κίνδυνο του θανάτου από COVID-19, με ένα μέρος της εργατικής τάξης να είναι πρόθυμο να συμμορφωθεί.
Η Χολέρα
Η Χολέρα βρίσκεται στη Γαλλία: ίσως εισβάλει σε μεγάλο τμήμα της Ευρώπης.
Οι άνθρωποι που είναι ικανοποιημένοι από τη ζωή τους συνήθως μας κατηγορούν για προκατάληψη και υπερβολή, όταν αποδίδουμε το μεγαλύτερο μέρος των κακών που πλήττουν την ανθρωπότητα στην επικρατούσα δομή της κοινωνικής οργάνωσης. Μιλούν με προθυμία για την τύχη ή τη μοίρα (τους φυσικούς νόμους) και προσπαθούν να διαχωρίσουν το ζήτημα της ευθύνης από τους ίδιους και από το κοινωνικό σύστημα που τα παράγει ή τα υποστηρίζει, κατηγορώντας την ασυνείδητη φύση, και συχνά την κατάχρηση, ή το απροσδόκητο, ή χίλιες δυο άλλες δημοφιλείς πηγές του κακού.
Θα δούμε ότι αυτοί οι άνθρωποι, που θεωρούν πάντα αναγκαία και αναπόφευκτα τον πόνο και τη δυστυχία των άλλων ανθρώπων, προσφεύγουν επίσης στο φυσικό νόμο όσον αφορά τη χολέρα, πράγμα που καθιστά αναπόφευκτη ή ακόμη και χρήσιμη την περιοδική εμφάνισή της μεταξύ των ανθρώπων. Υποστηρίζουμε ότι η ύπαρξη της χολέρας, και η εμφάνισή της στην Ευρώπη και στο περιβάλλον ανάμεσά μας που ευνοεί την ανάπτυξή της, αποτελεί σφάλμα του τρέχοντος κοινωνικού συστήματος.
Η χολέρα (τουλάχιστον η ασιατική ποικιλία, που είναι η μόνη που προκαλεί πραγματικά τον τρόμο) προέρχεται από το Δέλτα του Γάγγη, όπως η πανούκλα προήλθε κάποτε από το Δέλτα του Νείλου, και όπως ο κίτρινος πυρετός εξακολουθεί να προέρχεται από το Δέλτα του Μισισιπή και από ερημωμένα μέρη της Αμερικής και της Δυτικής Αφρικής και απειλεί συνεχώς την Ευρώπη.
Αυτές οι ασθένειες έρχονται από τους βάλτους που σχηματίζονται στα δέλτα των ποταμών που εγκαταλείπονται στην τύχη τους, λόγω της αποσύνθεσης πτωμάτων και άλλων οργανικών υλικών που φέρνουν εκεί τα τεράστια ρεύματα. Ένα μέρος του δέλτα του ποταμού Νείλου έχει αποστραγγισθεί. Η πανούκλα έχει σχεδόν εξαφανιστεί πλήρως στην Αίγυπτο και έχει ξεχαστεί εντελώς στην Ευρώπη. Γιατί να μην αποστραγγισθεί λοιπόν και το δέλτα του Γάγγη;
Μπορεί να χρειαστεί πολλή δουλειά, τεράστιες δαπάνες, αλλά πώς θα μπορούσε να συγκριθεί αυτό με τις δαπάνες των κυβερνήσεων σε μη παραγωγικά ή επιβλαβή πράγματα; Πόση θα ήταν η ταλαιπωρία ή η επιβάρυνση από μια εκστρατεία των ευρωπαϊκών λαών κατά της χολέρας, σε σύγκριση με την ηθική και υλική ζημία που προκαλούνται από έναν από αυτούς τους πολέμους που επαναλαμβάνονται τόσο συχνά μεταξύ των λαών;
Το δέλτα του Γάγγη δεν έχει αποστραγγισθεί, διότι το έργο αυτό δεν έχει μέχρι σήμερα προσελκύσει την ιδιωτική επένδυση, μέσω της οποίας λίγοι καπιταλιστές θα μπορούσαν να έχουν πλουτίσει με τον ιδρώτα και το θάνατο των φτωχών ανθρώπων της Ινδίας, και επειδή στην εποχή της έλλειψης αλληλεγγύης μέσα στην οποία ζούμε, η αντιπαλότητα, ο εγωισμός και ο πατριωτισμός, εμποδίζουν όλους τους λαούς από το να συμβάλλουν ελεύθερα στη βελτίωση του εδάφους στο οποίο ζει ένας από αυτούς τους λαούς, αντί αυτού πυροδοτούν τα μίση και τους πολέμους.
Ίσως αυτό το δέλτα του ποταμού και όλες οι μεγάλες ανθυγιεινές πληγές που πλήττουν τον κόσμο δεν θα επουλωθούν, έως ότου οι οικονομικές και πολιτικές συνθήκες της ανθρωπότητας μετασχηματιστούν εντελώς – δηλαδή, έως ότου ο κόσμος να ανήκει σε όλους και ο καθένας να έχει το δικαίωμα και τα μέσα να εργαστεί προς τη βελτίωσή του, έως ότου κανείς να μην μπορεί να διεκδικεί αποκλειστικό δικαίωμα για ένα κομμάτι γης και να δημιουργεί εμπόδια στους ανθρώπους να το αποκαταστήσουν, έως ότου όλες οι δυνάμεις που απασχολούνται σήμερα στην εξέγερση και την καταστολή, σε πολέμους και σε προετοιμασίες για πολέμους, ή που μένουν λανθάνουσες και ανενεργές, να μπορούν να χρησιμοποιούνται με επωφελείς τρόπους και, ενισχυμένες εκατό φορές από τη συλλογική ένωση, να επιστρέφουν στην ανθρωπότητα όλη τη ισχύ που μπορούμε να επιτύχουμε έναντι του φυσικού περιβάλλοντος.
Αλλά, δεν είναι γελοίο να μιλάμε για την αποστράγγιση του Γάγγη – όταν εδώ, στην Ιταλία, τα έλη που βρίσκονται δίπλα μας δεν έχουν αποστραγγιστεί, ενώ αντίθετα, αυξάνουν όλο και περισσότερο τη θανατηφόρα ζώνη τους;
Και αυτή τη χολέρα που θα μπορούσαμε να την εξαλείψουμε αλλά δεν το κάνουμε λόγω της μορφής της κοινωνικής μας οργάνωσης, αυτή η χολέρα από την οποία δεν κάνουμε κάτι να απελευθερώσουμε την Ινδία και που η Ινδία μας τη στέλνει από καιρό σε καιρό, σαν για να μας υπενθυμίζει ότι ο άνθρωπος δεν αμαρτάνει ποτέ ατιμώρητα εναντίον της ανθρώπινης αλληλεγγύης – μήπως ήρθε αυτή η χολέρα στην Ευρώπη από μόνη της, μεταφερόμενη από τους ανέμους, χωρίς να είναι κανενός το λάθος;
Όχι, ούτε καν. Αντιθέτως, φαίνεται ότι μας την έφερε η κυβέρνηση της Γαλλικής Δημοκρατίας. Η πολιτισμένη Γαλλία πηγαίνει για να κατακτήσει τη βάρβαρη Ασία και τα πλοία της, λίγο πολύ νικηφόρα, φέρνουν πίσω την τρομερή μάστιγα κουβαλώντας την μέσα τους. Εμείς, οι πολιτισμένοι λαοί, επιβαλλόμαστε με τη σφαγή και την ερήμωση στους βαρβάρους με λόγχες και κανόνια, και οι βάρβαροι στέλνουν πίσω σφαγή και ερήμωση μέσω της χολέρας. Ω, ανθρώπινη οικογένεια! Εκτός από το ότι η σφαγή που κάνουμε είναι εθελοντική, πραγματοποιείται με σκοπό τη ληστεία, ενώ η εκδίκηση των βαρβάρων είναι ακούσια και ασυνείδητη. Ποιος είναι λοιπόν ο πιο βάρβαρος;
Και δεν υπάρχουν μήπως ανθυγιεινά σπίτια εδώ στην Ευρώπη, δεν είναι η τροφή κακής ποιότητας και διατροφικής αξίας, δεν υπάρχει εξαντλητική δουλειά, δεν είναι μήπως η φτώχεια (κόρη της εξατομικευμένης ιδιοκτησίας) που καθιστά δυνατή την εξάπλωση της Ασιατικής νόσου; Όταν ο κίνδυνος έχει φτάσει μπροστά μας, οι επιτροπές υγιεινής είναι απασχολημένες με τη θέσπιση μέτρων που είναι για γέλια αν όχι για κλάματα, ή με προτάσεις που πετυχαίνουν μόνο να εκφράσουν μια αιματηρή ειρωνεία. Ακούτε για αυτά τα μεγάλα πλάνα από τα πανεπιστήμια ή τα συμβούλια υγείας που κηρύττουν Να τρώτε υγιεινά και να αποφεύγετε την υπερβολική εργασία. Και ενώ οι αγρότες που κερδίζουν κατά μέσο όρο 27 σεντς την ημέρα και ζουν με χαλασμένη πολέντα και με νερό που δεν είναι πάντα καθαρό, ζητούν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, η κυβέρνηση που πληρώνει φοιτητές πανεπιστημίου και συμβούλους υγείας (με τα χρήματα του λαού, φυσικά) βάζει τους αγρότες στη φυλακή και θέτει τους στρατιώτες του στη διάθεση των ιδιοκτητών. Και οι γιατροί που θα έπρεπε να παραιτηθούν από τη θέση τους, η οποία έχει καταστεί άχρηστη, και να ρίξουν την ευθύνη στην κυβέρνηση και στους ιδιοκτήτες για τις δολοφονικές τους δραστηριότητες, συνεχίζουν να ετοιμάζουν αναφορές και να υπαγορεύουν συμβουλές!
Εν τω μεταξύ, η χολέρα συνεχίζει να εξαπλώνεται με αργό ρυθμό, και ίσως σύντομα εκραγεί με τρομακτική ενέργεια. Και θα προκαλέσει περισσότερους θανάτους και περισσότερο πόνο από δέκα επαναστάσεις, μόνο μία από τις οποίες θα ήταν αρκετή για την εξάλειψη μια για πάντα της χολέρας και χιλιάδων άλλων παθήσεων. Ωστόσο, για κάμποσο καιρό ακόμα, οι τρυφερές καρδιές θα συνεχίσουν να φοβούνται τις επαναστατικές υπερβολές!
Παρακάτω παρουσιάζουμε πιστή μετάφραση μιας επιστολής που ένας Παρισινός ξυλουργός απέστειλε πριν από μέρες στην καθημερινή σοσιαλιστική εφημερίδα Le Cri du Peuple (“Η κραυγή του λαού”). Πρόκειται για μια αυθεντική επιστολή, στην οποία έχουν γίνει μόνο λίγες διορθώσεις της φόρμας: είναι ζοφερή, άγρια, αλλά περιγράφει έντονα τις συνθήκες που έχει επιβάλει στους εργάτες η αστική τάξη και εκφράζει πραγματικά τη διάθεση των πιο ενεργητικών, των πιο επικίνδυνων μελών του προλεταριάτου.
Αστοί, αν ο εγωισμός δεν σας έχει κάνει εντελώς ανόητους, σκεφτείτε πάνω σε αυτή την επιστολή. Σκεφτείτε τι θα σας συνέβαινε όταν μια ημέρα της επανάστασης συναντούσατε αυτούς τους εργάτες στους οποίους, χάρη στις πράξεις σας, είχε μείνει μόνο μια ελπίδα, να έχουν να κατασκευάσουν πολλά φέρετρα, και… αλλά δεν έχει καμία σημασία. Εσείς θα παραμείνετε όπως είστε και αυτό που είναι να γίνει θα γίνει.
“Κάποιοι που ακούνε ότι η χολέρα βρίσκεται ανάμεσά μας νοιώθουν τα στομάχια τους να γυρίζουν από το φόβο. Αντιθέτως, αντί να φοβάμαι, εγώ φωνάζω στη χολέρα: Χαίρε! Και να έρθεις γρήγορα.
“Η ζωή είναι δύσκολη. Τα πράγματα είναι άσχημα. Είμαι ένας καλός εργαζόμενος και μου αρέσει η δουλειά μου. Η μυρωδιά του ξύλου μου φουσκώνει το στέρνο. Πόσο όμορφα είναι τα μεγάλα ξάσματα που κυρτώνουν και παρασύρονται τόσο υπέροχα με τις κινήσεις ενός αεροπλάνου! Τι υπέροχο ήχο κάνουν οι άξονες κάτω από το σφυρί! Δεν είμαι ποτέ τόσο χαρούμενος, όσο όταν πέφτουν μεγάλες σταγόνες ιδρώτα στον πάγκο μου από το βρεγμένο μου μέτωπο.
“Έχω μείνει χωρίς δουλειά! Είναι εδώ και δύο μήνες τώρα που δεν έχω δουλειά. Όλα τα αφεντικά έχουν – όπως λένε – υπερβολικά πολλούς εργαζομένους και όχι αρκετές παραγγελίες. Δύο μήνες χωρίς δουλειά! Λίγο ακόμα και τα χέρια μου θα γίνουν μαλακά και λευκά σαν τα χέρια ενός τζέντλεμαν. Εν τω μεταξύ, όλα μου τα πράγματα είναι στο ενεχυροδανειστήριο και ακόμη και οι αποδείξεις τους έχουν λήξει. Στο ντουλάπι μέσα δεν υπάρχει τίποτα εκτός από την πείνα. Το μόνο που έχω στο δωμάτιό μου είναι ένα καρφί και ένα κομμάτι σχοινί. Τα φυλάω, μπορούν πάντα να φανούν χρήσιμα.
“Χτύπησα όλες τις πόρτες προσφέροντας φτηνά τις ικανότητές μου. Τίποτα. Ταξίδεψα σε όλη την περιοχή. Περπάτησα για μίλια κατά μήκος των λευκών δρόμων, δίπλα από λυπημένες φτελιές που πέθαιναν από τη δίψα. Κάθε φορά που άκουγα το χτύπημα ενός σφυριού από μακριά, ή το στρίγκλισμα ενός πριονιού, η καρδιά μου χτυπούσε γρήγορα. Στρεβλωμένη ελπίδα! Ναι, η ελπίδα έρχεται ξανά! Αλλά όχι, τίποτα. Παντού τα ίδια, και επέστρεφα το βράδυ, όταν δεν μπορούσα άλλο πια, απογοητευμένος, πεθαμένος από την πείνα, με το λαιμό ξεραμένο και τις σόλες των παπουτσιών μου λίγο πιο φθαρμένες από την προηγούμενη μέρα.
“Πώς θέλετε να μην φωνάζω εγώ και όλοι όσοι είναι σαν κι εμένα: Χαίρε χολέρα; Γέρνουμε προς τα εμπρός γεμάτοι ελπίδα, απλώνουμε τα χέρια μας και κουνάμε τα καπέλα μας, όπως κάνουμε όταν βλέπουμε το πρόσωπο ενός φίλου που περιμέναμε, να εμφανίζεται στη στροφή ενός δρόμου. Αφήστε την λοιπόν να έρθει και ας κάνει γρήγορα! Στα πράσινα οστέινα χέρια της, στις πτυχές του δηλητηριασμένου μανδύα της, μεταφέρει την ασθένεια της εργασίας. Ας δουλέψει για εμάς. Αν έρθει, η Ασιατική, θα υπάρχει ανάγκη για φέρετρα. Μπορώ να φτιάξω φέρετρα εγώ, μπορώ!
“Μεγάλα και μικρά. Κάποια όμορφα, κάποια συνηθισμένα. Για πλούσιους και για φτωχούς. Σε δρυ και σε έλατο. Εδώ είναι. Εξυπηρετηθείτε. Θα υπάρχει ένα για όλους. Απλά ρωτήστε. Ποιος είναι ο επόμενος; Έλα λοιπόν, προχωράμε λέμε! Τι; Είναι δικό μου λάθος ότι, για να ζήσω, χρειάζομαι άλλους να πεθάνουν; Και εκατοντάδες, χιλιάδες. Τότε εμείς, οι εργαζόμενοι, θα έχουμε δουλειά και θα είμαστε σε θέση να ζητάμε όποια αμοιβή θέλουμε. Και πολύ καλά θα κάνουμε! Να ζήσει η χολέρα.
“Εμείς δεν σε φοβίζουμε, μάστιγα. Εάν πρέπει να σπάσεις τα μετά βίας ζωντανά σώματά μας, σε ευχαριστώ. Δεν είναι, έτσι και αλλιώς, καθόλου διασκεδαστικό να ζεις τη ζωή που ζούμε. Αλλά καθώς σε περιμένουμε να μας οδηγήσεις στην κόλαση, σίγουρα θα ρίξεις μερικά νομίσματα στις τσέπες μας, και εμείς θα γελάσουμε μαζί σου. Φέρσου μας όσο άσχημα θέλεις, δεν είσαι τόσο δολοφονική όσο η έλλειψη εργασίας, ούτε τόσο εγωίστρια όσο οι αστοί, ούτε τόσο σκληρή όσο ο εκμεταλλευτής.
“Έλα. Εχω αρκετή δύναμη στα χέρια μου για να φτιάξω φέρετρα για ολόκληρο το Παρίσι, αν το θες. Φοβάσαι; Στο καλό τότε! Χαίρε χολέρα!
Η αστυνομία της Φλωρεντίας στόχευε επανειλημμένα τη La Questione Sociale, εκμεταλλευόμενη μικρές παραβάσεις για να δικαιολογήσει την κατάσχεση όλων των αντίτυπων της εφημερίδας. Ο Malatesta και οι σύντροφοί του αναγκάστηκαν να σταματήσουν τη δημοσίευσή της στις αρχές Αυγούστου του 1884, καθώς η χολέρα εξαπλωνόταν γύρω από τη Μεσόγειο.
Αύγουστος 1884: η Χολέρα Φτάνει στην Ιταλία
Στην Ιταλία, οι εκπρόσωποι της Καθολικής Εκκλησίας εκμεταλλεύτηκαν την κατάσταση για να περιγράψουν την επιδημία ως Θεϊκή Κρίση πάνω στην κοσμική κοινωνία – συγκεκριμένα ως τιμωρία για την εξάπλωση του σοσιαλισμού και του αθεϊσμού. Προέτρεπαν τους ανθρώπους να προσκυνούν με μετάνοια αντί να ακολουθούν τα μέτρα ασφαλείας.
Το κράτος ανέσυρε τις διαδικασίες καραντίνας από το πρωτόκολλο του προηγούμενου αιώνα για την αντιμετώπιση της βουβωνικής πανώλης, κινητοποιώντας τον στρατό για να σχηματίσει ένα κορδόνι στα Γαλλικά σύνορα. Οι πολιτικές τους φαινόντουσαν διφορούμενες και αυθαίρετες. Στην αρχή, κράταγαν τους ταξιδιώτες σε καραντίνα για τρεις ημέρες, μετά για πέντε ημέρες και μετά για επτά. Με την λήξη της καραντίνας, όλοι οι επιβάτες και τα υπάρχοντά τους υποκαπνίζονταν με θείο και χλώριο ή απολυμαίνονταν με καρβολικό οξύ, διαβρωτικό υπόστρωμα ή διχλωριούχο υδράργυρο. Αυτό δεν είχε άλλη ιατρική επίδραση από το να ερεθίζει τους πνεύμονες. Ο κύριος στόχος του ήταν να δημιουργεί ένα δραματικό θέαμα, έτσι ώστε το κράτος να φαίνεται πως έχει αναλάβει δράση ενάντια στην επιδημία.
Για ένα σύγχρονο ισοδύναμο, δεν χρειάζεται να κοιτάξουμε πιο πέρα από τις κυβερνήσεις που ξοδεύουν πόρους στον απολύμανση ολόκληρων πόλεων ως απάντηση στο COVID-19, όταν η συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων διαδίδεται από άτομο σε άτομο.
Εκτοπισμένοι για δεύτερη φορά, οι πρόσφυγες που επέστρεφαν στην Ιταλία δεν ήθελαν να παγιδευτούν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Πολλοί από αυτούς απέφυγαν το στρατιωτικό κορδόνι, ταξιδεύοντας παράνομα μέσα από τους λόφους. Καθώς, ωστόσο, τα κρούσματα της χολέρας εμφανίζονταν στη μια περιοχή της Ιταλίας μετά την άλλη, περισσότερα στρατιωτικά κορδόνια αναπτύσσονταν σε όλη τη χώρα. (Αυτό θυμίζει τις προαναφερθείσες κατηγορίες “ανατρεπτικής δράσης” με τις οποίες το ιταλικό κράτος προσπαθεί μέχρι και σήμερα να ελέγξει τους αναρχικούς, με το να επιβάλλει περιορισμούς στα ταξίδια.) Οι εσωτερικοί περιορισμοί στις μετακινήσεις διέκοψαν την οικονομία, επέβαλλαν την πείνα, δημιούργησαν φόβο και εξάπλωσαν την ξενοφοβία και την παράνοια σε όλη την Ιταλία. Μερικοί προληπτικοί έβλεπαν τους ξένους που ταξίδευαν ως κακοποιούς που είχαν την πρόθεση να εξαπλώσουν την ασθένεια, όπως και σήμερα οι ανίδεοι συντηρητικοί αποδίδουν το COVID-19 σε κάποιο είδος Κινεζικής συνωμοσίας – όταν δεν το αποκαλούν φάρσα των Δημοκρατικών.
Σε κάθε περίπτωση, η απόπειρα να σταματήσει η εξάπλωση της χολέρας μέσω του στρατιωτικού αποκλεισμού ήταν μια θλιβερή αποτυχία. Το κράτος ήταν πάντα δύο βήματα πίσω από την επιδημία – και οι βαριές επεμβάσεις του απλώς ωθούσαν τους ανθρώπους να αποκρύπτουν τα νέα κρούσματα. Όπως υποστηρίζει ο Snowden,
“Στην αυγή της εποχής της επιστημονικής ιατρικής, η ύπαρξη στιβαρής πολιτικής για την προστασία της δημόσιας υγείας θα εξαρτιόταν από την σωστή και άμεση πληροφόρηση. Η απειλή της στρατιωτικής επιβολής ήταν αντ’ αυτού ο καλύτερος τρόπος για να διακοπούν οι γραμμές επικοινωνίας μεταξύ του πληθυσμού και των αρχών. Ακόμη χειρότερα, η μετακίνηση μεγάλου αριθμού στρατιωτών, που προέρχονταν σε μεγάλο βαθμό από κοινωνικές ομάδες υψηλού κινδύνου, από τοποθεσία σε τοποθεσία και μέσα σε ανθυγιεινές συνθήκες, ήταν από μόνη της ένα εξαιρετικό μέσο εξάπλωσης μιας επιδημίας. Ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας της χολέρας ήταν η ιστορία των μετακινήσεων των νέων με στολή.”
Αυτό το φαινόμενο μας είναι γνώριμο και σήμερα, όπου η αστυνομία της Νέας Υόρκης και του Ντιτρόιτ έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διάδοση του COVID-19, μεταφέροντάς το από τη μία γειτονιά στην άλλη και μετατρέποντας τα κρατητήρια και τις φυλακές σε στρατόπεδα θανάτου.
Η πρώτη ιταλική πόλη που γνώρισε μεγάλη έξαρση της επιδημίας χολέρας ήταν η la Spezia, μια πόλη λιμάνι όπως η Τουλόν. Οι πρώτοι θάνατοι αποκρύπτονταν από τους ιατρικούς αξιωματούχους, αλλά όταν η χολέρα μόλυνε την παροχή νερού και οι θάνατοι εκτοξεύτηκαν, ο στρατός σφράγισε πλήρως την πόλη επιβάλλοντας λιμό και πανικό. Στα μέσα Σεπτεμβρίου, σημειώθηκαν δυο μέρες απελπισμένων μαχών καθώς οι κάτοικοι προσπαθούσαν να διαπεράσουν τη στρατιωτική ζώνη με τη βία.
Προκειμένου να αντιμετωπιστεί ο τεράστιος αριθμός προσφύγων που βρίσκονταν σε καραντίνα, οι ιταλικές αρχές δημιούργησαν τα lazarretos – στρατόπεδα καραντίνας – συμπεριλαμβανομένου ενός στο νησί ακριβώς έξω από τη Νάπολη. Σε αυτά τα κέντρα περιορισμού, οι φρουροί ανάγκαζαν τους πρόσφυγες να ανταλλάσσουν τα τελευταία από τα υπάρχοντά τους για φαγητό. Η μετάδοση της ασθένειας βρήκε το δρόμο της πίσω στη Νάπολη μέσω αυτών των κατασχεμένων προϊόντων. Αυτά τα στρατόπεδα καραντίνας μας θυμίζουν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης όπως αυτό στο νησί της Λέσβου, στο οποίο οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις τοποθετούν σήμερα πρόσφυγες. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η κατάσχεση περιουσιακών στοιχείων των προσφύγων για τη διαφύλαξή τους παραμένει και σήμερα η επίσημη κυβερνητική πολιτική. Σε αυτά τα σύγχρονα στρατόπεδα συγκέντρωσης σημειώνονται επίσης περιοδικές ταραχές, καθώς οι πρόσφυγες αγωνίζονται για να διεκδικήσουν ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης.
Μέχρι τα τέλη Αυγούστου 1884, οι άνθρωποι στη Νάπολη πέθαιναν σε τόσο μεγάλους αριθμούς που δεν ήταν πλέον δυνατό να μείνει κρυφή η άφιξη της χολέρας. Η στρατιωτική καραντίνα δεν είχε περιορίσει την έξαρση της επιδημίας – αντίθετα, την είχε μεταφέρει στη μεγαλύτερη πόλη της Ιταλίας.
Σεπτέμβριος 1884: Η επιδημία στη Νάπολη
Ο στρατός είχε αποτύχει. Τώρα, η αντιμετώπιση της επιδημίας εναπόκειντο στους αξιωματούχους της υγείας.
Κάθε φορά που οι αξιωματούχοι μάθαιναν για κάποιον για τον οποίο υπήρχε υποψία ότι είχε χολέρα, έστελναν μια ομάδα φρουρών συνοδευόμενη από έναν γιατρό για να συλλάβουν τον άρρωστο και να τον μεταφέρουν στο νοσοκομείο. Τότε μια ομάδα απολύμανσης θα εμφανιζόταν για να καταστρέψει ή να απολυμάνει τα αντικείμενα του αρρώστου. Στην αρχή, το νοσοκομείο δεν είχε καν κρεβάτια για να φιλοξενήσει τους ανθρώπους που μεταφέρονταν εκεί.
Επιπλέον, οι αξιωματούχοι ξεκίνησαν μια εκστρατεία για τον “καθαρισμό” της πόλης, ανάβοντας μεγάλες φωτιές θείου κάθε βράδυ σε κάθε γωνιά του δρόμου και σε κάθε πλατεία. Αυτό έκανε τον ήδη μολυσμένο αέρα σχεδόν αδύνατο να τον αναπνεύσεις. Ο Δήμος τοιχοκόλλησε επίσης ανακοινώσεις παντού – στο ιδίωμα της βόρειας Ιταλίας, αντί για την τοπική ναπολιτάνικη διάλεκτο – εξηγώντας ότι οι άνθρωποι μπορούσαν να προστατευθούν από την ασθένεια με το να ζουν σε καθαρούς και ευάερους χώρους, ακολουθώντας μια υγιεινή διατροφή τρώγοντας φαγητό καλής ποιότητας, πίνοντας καθαρό νερό, και αποφεύγοντας τόσο τις δημόσιες τουαλέτες όσο και το άγχος… εν συντομία, με το είναι μέλη της άρχουσας τάξης.
Οι αξιωματούχοι έκαναν και μερικά χρήσιμα πράγματα, όπως παροχή στέγης και γευμάτων για τους πολύ φτωχούς, και κάποια αφελή πράγματα, όπως πλύσιμο των τοίχων. Όμως η χολέρα είχε μολύνει το πόσιμο νερό της πόλης και το ποσοστό θανάτων σύντομα αυξήθηκε σε πάνω από έναν στους 100 ανθρώπους. Με το ρυθμό που αυξάνονταν τα πτώματα, η ταφή όλων των νεκρών έγινε αδύνατη. Κάποιοι ρίχτηκαν σε μαζικούς τάφους, ενώ άλλοι αφέθηκαν να σαπίσουν στο σημείο που είχαν πεθάνει.
Η μεσαία τάξη και η αριστοκρατία έφυγαν από την πόλη. Αυτή τη φορά, ο ταξικά συνειδητοποιημένος στρατός δεν έκανε καμία προσπάθεια για να τους σταματήσει. Η κυβέρνηση απαγόρευσε τις δημόσιες συναθροίσεις, αλλά απελπισμένοι άνθρωποι συγκεντρώνονταν στις εκκλησίες για να ικετεύσουν ελεημοσύνη, μαζεύονταν στους δρόμους και έκαναν θρησκευτικές πομπές, απαιτούσαν δωρεές και επιτίθονταν σε εκείνους που δεν μπορούσαν να πληρώσουν.
Το 1884, οι επιστήμονες δεν γνώριζαν καμία αποτελεσματική θεραπεία για τη χολέρα. Οι γιατροί στη Νάπολη πειραματίζονταν με ένα ευρύ φάσμα προσεγγίσεων, από τον καθαρισμό των εντέρων με οξύ έως τη χορήγηση ηλεκτροσόκ, στρυχνίνης και υποδόριων ενέσεων αλατούχου διαλύματος. Πολλές από αυτές τις θεραπείες απλώς επιτάχυναν το θάνατο των ασθενών. Όσοι επιζούσαν από τη νοσηλεία είχαν να διηγηθούν ιστορίες τρόμου για τα πειράματα των γιατρών πάνω στους ασθενείς τους.
Ως αποτέλεσμα, και λόγω της σχέσης αυτών των γιατρών με τους φρουρούς που τους συνόδευαν και την επεμβατική πολιτική του κράτους, η λαϊκή γνώμη στράφηκε εναντίον των γιατρών. Πολλοί θεώρησαν επίσης ύποπτο ότι αυτοί οι πλούσιοι κύριοι (που μπορούσαν να πληρώσουν για καθαρό νερό και συνθήκες υγιεινής) προσβάλλονταν τόσο σπάνια από την ασθένεια. Οι γιατροί έπεφταν συχνά θύματα επιθέσεων όταν έμπαιναν σε φτωχές γειτονιές, πυροδοτώντας επανειλημμένα ταραχές και αντιπαραθέσεις με τον στρατό.
Με τους πλούσιους να έχουν δραπετεύσει, οι προσπάθειες του δήμου με τον καθαρισμό των υπονόμων και το ασβέστωμα των τοίχων εκλήφθηκαν μεταφορικά ως τμήμα μιας προσπάθειας για την εξάλειψη και την εξόντωση των φτωχών. Όπως εξηγεί ο Snowden,
Τον Σεπτέμβριο του 1884, μια μεγάλη φοβία δηλητηρίασης κατέλυσε την πόλη της Νάπολης. Υπό το φόβο ότι οι δημοτικοί αξιωματούχοι συμμετείχαν σε μια διαβολική συνωμοσία για την εξάλειψη του πλεονασματικού πληθυσμού, ο λαός θεώρησε ότι η χολέρα ήταν στην κυριολεξία πράξη ταξικού πολέμου. Οι αξιωματούχοι της υγείας, οι γιατροί και οι δημοτικοί φρουροί που ξαφνικά εμφανίστηκαν στα στενά της Παλιάς Νάπολης [θεωρούνταν] πράκτορες μιας θανατηφόρας συνωμοσίας. Η αποστολή τους ήταν να σκοτώσουν τους φτωχούς και το όπλο τους ήταν η δηλητηρίαση.
Μια τέτοια αντίδραση, φυσικά, είναι ακατανόητη έξω από το πλαίσιο της από καιρό και βαθιά ριζωμένης καχυποψίας του λαού απέναντι στην εξουσία.
Σε μια κοινωνία με τόσες ανισότητες, οι αρχές είχαν κερδίσει από καιρό αυτήν την καχυποψία. Οι κάτοικοι της Νάπολης ένιωθαν προδομένοι από τη δομή τη εξουσίας που τους κυβερνούσε, που είχε προέλευση από τη βόρεια Ιταλία, όπως και οι φτωχοί της Νάπολης ένιωσαν προδομένοι από την κυρίαρχη τάξη των Ναπολιτάνων. Καθώς ο Σεπτέμβριος κυλούσε, μαζικές συγκρούσεις ξεσπούσαν μεταξύ στρατιωτών και κατοίκων, οι οποίες κλιμακώνονταν σε ένοπλες μάχες. Σημειώθηκαν εξεγέρσεις σε δύο από τις φυλακές της πόλης. Καθώς η Νάπολη κατρακυλούσε στο χάος, οι πολιτικές για τη δημόσια υγεία στην πράξη ακυρώνονταν. Όπως και ο στρατός, οι κρατικοί αξιωματούχοι της υγείας είχαν αποτύχει να αντιμετωπίσουν την κατάσταση.
Η Απάντηση των Κινημάτων Βάσης
Ευτυχώς, οι κρατικοί θεσμοί δεν ήταν οι μόνοι που ανταποκρίθηκαν στην επιδημία.
Η πρώτη απάντηση από τα κινήματα βάσης οργανώθηκε από απλούς εργάτες στη Νάπολη, σαν αυτούς που είχε αναλάβει να οργανώσει ο Malatesta τη δεκαετία του 1870. Στις 29 Αυγούστου, η Società Operaia (“Εργατική Εταιρεία”), μια ριζοσπαστική οργάνωση αλληλοβοήθειας που ιδρύθηκε το 1861, ανακοίνωσε μια νέα πρωτοβουλία που είχε σκοπό την παροχή βοήθειας σε όποιον η οικογένειά του είχε πληγεί από τη χολέρα. Αυτή η “υγειονομική εταιρεία” απαρτιζόταν από λίγους έμπιστους γιατρούς που συνοδεύονταν από απλούς εργάτες που υπηρετούσαν ως νοσοκόμοι. Βασιζόμενοι στα λιγοστά κεφάλαια της Società Operaia, πρόσφεραν φάρμακα, καθαρές κουβέρτες, φαγητό και οικονομική βοήθεια τόσο στους ασθενείς όσο και στους πενθούντες. Καθώς δεν ήθελαν να έχουν καμία σχέση με τα νοσοκομεία ή τη διοίκηση της Δήμου, φρόντιζαν τους ασθενείς της χολέρας στα ίδια τους τα σπίτια, πηγαίνοντας μόνο εκεί όπου είχαν λάβει ρητή πρόσκληση. Έχοντας αποκτήσει διασυνδέσεις με τους εργάτες σε όλες τις φτωχές γειτονιές της Νάπολης, μπόρεσαν να διαδώσουν τα νέα για τις υπηρεσίες τους από στόμα σε στόμα.
Μια εβδομάδα αργότερα, στις 4 Σεπτεμβρίου, ένας συντάκτης εφημερίδας από τη μεσαία τάξη με το όνομα Rocco de Zerbi, κάλεσε σε μια συνάντηση στην οποία συμμετείχε η Società Operaia, η ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου της Νάπολης, εκπρόσωποι του Τύπου και διάφοροι τοπικοί παράγοντες. Η ιδέα ήταν να δημιουργηθεί μια οργάνωση σε ολόκληρη την πόλη που θα πήγαινε την “υγειονομική εταιρεία” των εργατών στο επόμενο στάδιο. Όπως συμβαίνει συχνά, οι αρχικές προσπάθειες από ριζοσπάστες οργανωτές της βάσης είχαν προσελκύσει ακτιβιστές από τη μεσαία τάξη που είχαν περισσότερους πόρους και ήταν πεπεισμένοι ότι θα μπορούσαν να κάνουν καλύτερη δουλειά σε αυτό που είχαν αρχίσει μόνοι τους οι απλοί άνθρωποι. Η οργάνωση που προέκυψε από αυτήν τη συνάντηση, που ονομάστηκε επίσημα Επιτροπή Βοήθειας για τα Θύματα της Χολέρας, έγινε κοινώς γνωστή ως Λευκός Σταυρός.
Οι ενώσεις των εργατών συνέχισαν να συντονίζουν τις προσπάθειες των οργανώσεων βάσης σε όλη την πόλη – αλλά έχοντας τους πόρους και τα διαπιστευτήρια των χορηγών του, ο Λευκός Σταυρός πήρε όλα τα εύσημα στα διεθνή μέσα ενημέρωσης και στη συνέχεια στην ιστοριογραφία. Αυτό δεν προκαλεί έκπληξη, δεδομένου ότι ο προϋπολογισμός του Λευκού Σταυρού κατέληξε να είναι 200 φορές μεγαλύτερος από τα αρχικά κεφάλαια που είχε συγκεντρώσει η Società Operaia. Ωστόσο, ο Λευκός Σταυρός εξαρτιόταν από τις επαφές των εργαζομένων και την εμπιστοσύνη που είχαν κερδίσει οι ριζοσπαστικές εργατικές οργανώσεις μεταξύ των φτωχών και των εξαγριωμένων.
Η επιρροή των εργατικών ενώσεων και η επιφυλακτικότητα των εργατών ανάγκασαν τον Λευκό Σταυρό να ακολουθήσει μια θεμελιωδώς αντί-ιεραρχική προσέγγιση. Προκειμένου να διασφαλιστεί ότι κανείς δεν θα αμφισβητούσε τις καλές προθέσεις του, ο Λευκός Σταυρός αποτελούταν εξ ολοκλήρου από μη αμειβόμενους εθελοντές. Αντί να δοκιμάζουν πειραματικές θεραπείες στους ασθενείς, οι εθελοντές του Λευκού Σταυρού περιορίζονταν στο να παρέχουν καταπραϋντική φροντίδα και να διανέμουν καθαρές κουβέρτες, σεντόνια, στρώματα, απολυμαντικά και τρόφιμα. Δεν είχαν ποτέ όπλα πάνω τους, και δεν επέμεναν στον υποχρεωτικό υποκαπνισμό ή την καταστροφή της περιουσίας των ασθενών με χολέρα. Μαθαίνοντας από την πρωτοβουλία της Società Operaia, έμεναν σε απόσταση από το κράτος, προσφέροντας βοήθεια μόνο όταν τους το ζητούσαν και αρνούνταν να έχουν την οποιαδήποτε σχέση με τους φρουρούς που ακολουθούσαν τους κρατικούς γιατρούς.
Όπως έγραφε έπειτα ο de Zerbi,
“Ποτέ δεν επέτρεψα τη συγχώνευση της ιατρικής μας υπηρεσίας με τις υπηρεσίες της πόλης. Οποιαδήποτε τέτοια συγχώνευση θα μας εξίσωνε με τις αρχές και με αυτόν τον τρόπο θα κατέστρεφε το έργο μας… γιατί το κοινό θα μας φοβόταν και θα μας απέφευγε.“
Ενώ οι ακτιβιστές από τη μεσαία τάξη υιοθετούσαν το μοντέλο οργάνωσης των κινημάτων της βάσης, άλλοι λιγότερο συμπαθητικοί χαρακτήρες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποιος θα παρουσιαστεί ως ο σωτήρας της Νάπολης.
Ο βασιλιάς Umberto, γιος του Victor Emmanuel υπό τον οποίο είχε γίνει η ένωση της Ιταλίας, έφτασε στη Νάπολη στις 9 Σεπτεμβρίου. Ο Umberto ήταν ένας αντιδραστικός συντηρητικός, μισητός από τους εργάτες και τους ριζοσπάστες σε όλη την Ιταλία για τις πολιτικές του. Τη χρονιά που ανέβηκε στην εξουσία, το 1878, ο αναρχικός Giovanni Passannante είχε αποπειραθεί να τον δολοφονήσει. Χρόνια μετά την επιδημία, το 1900, ο αναρχικός Gaetano Bresci θα κατάφερνε να σκοτώσει τον Umberto, για να πάρει εκδίκηση για την απόφασή του να ανταμείψει έναν στρατηγό που ήταν υπεύθυνος για την σφαγή εν ψυχρώ πάνω από 300 διαδηλωτών το 1898. (Παρεμπιπτόντως, λίγο πριν από αυτό, ο Bresci διακινδύνευσε πάλι τη ζωή του για να αφοπλίσει έναν επίδοξο δολοφόνο που πυροβόλησε τον Malatesta.) Ο Umberto δεν είχε τη συμπάθεια των φτωχών.
Το καθεστώς του Umberto βρισκόταν σε διαμάχη με την Καθολική Εκκλησία. Η επίσκεψή του στη Νάπολη είχε υπολογιστεί για να επισκευάσει αυτή τη σχέση, εδραιώνοντας τον συντηρητισμό στην Ιταλία. Άλλοι θεσμοί της άρχουσας τάξης, όπως η Τράπεζα της Νάπολης, αναζητούσαν τρόπους για να σταθεροποιήσουν εκ νέου την οικονομία μέσω της φιλανθρωπίας. Εάν η μοναρχία, η Εκκλησία και οι καπιταλιστές στο ανώτερο επίπεδο, κατάφερναν να παρουσιαστούν ως αυτοί που φρόντιζαν για τον λαό της Νάπολης, θα νομιμοποιούσαν την εξουσία τους, καθιστώντας πιο δύσκολο για τους διοργανωτές της βάσης να κινητοποιήσουν το λαό να αντισταθεί στις διάφορες μορφές καταπίεσης που διατηρούσαν τα προνόμια της άρχουσας τάξης.
Και εν τω μεταξύ, χιλιάδες πέθαιναν στη Νάπολη.
Οι Αναρχικοί στη Νάπολη
Αυτές ήταν οι προκλήσεις τη στιγμή που ο Malatesta και άλλοι αναρχικοί από όλη την Ιταλία προσπαθούσαν να ξεκινήσουν για τη Νάπολη. Από τις αρχές Αυγούστου διοργάνωναν προσπάθειες αλληλεγγύης για όσους είχαν πληγεί από την έξαρση της επιδημίας της χολέρας. Ήταν πρόθυμοι να πάρουν μέρος στις προσπάθειες για την περίθαλψη στο πεδίο της δράσης. Ο ίδιος ο Malatesta είχε μεγαλώσει στη Νάπολη και είχε σπουδάσει εκεί ιατρική. Η ποινή φυλάκισης που κρεμόταν πάνω από το κεφάλι του δεν τον απέτρεπε. Ωστόσο, μέχρι τις αρχές Σεπτεμβρίου, ο Malatesta και οι σύντροφοί του στη Φλωρεντία δεν είχαν καταφέρει να συγκεντρώσουν αρκετά χρήματα για το ταξίδι.
Στο “ο Galileo Palla και τα γεγονότα της Ρώμης (1 Μαΐου 1891)”, που δημοσιεύτηκε στο τεύχος της 23ης Μαΐου του 1891 της εβδομαδιαίας εφημερίδας La Rivendicazione (“Η απαίτηση”) στο Forli,2 ο Malatesta θυμάται πώς συναντήθηκε με τον Galileo Palla, έναν αναρχικό που βοήθησε στη χρηματοδότηση του ταξιδιού τους, και επαινεί τις ακούραστες προσπάθειες του Palla όταν έφτασαν στη Νάπολη.
Γνώρισα τον Palla στη Φλωρεντία το 1884. Η χολέρα μαινόταν στη Νάπολη, και υπήρχαν πολλοί από εμάς μεταξύ των Σοσιαλιστών που λαχταρούσαν να τρέξουν να διασώσουν όσους υπέφεραν από τη χολέρα. Ενώ προσπαθούσαμε να συλλέξουμε τα χρήματα για το ταξίδι, έφτασε ο Palla, ο οποίος θα πήγαινε κι αυτός στη Νάπολη, και καθώς είχε περισσότερα χρήματα από όσα χρειαζόταν για το εισιτήριο του τρένου, έκανε στάση στη Φλωρεντία για να δει αν μπορούσε να βοηθήσει όποιον ήταν πρόθυμος να ξεκινήσει και δεν μπορούσε να το κάνει λόγω έλλειψης χρημάτων.
Ήρθε στο σπίτι μου φωνάζοντας και χειρονομώντας. “Πώς”, μου είπε, “Πώς και δεν πας στη Νάπολη!”
– “Ποιος είσαι?” ρώτησα.
– “Τι σε νοιάζει;” ήταν η απάντησή του. “Αυτοί που βασανίζονται από τη χολέρα δεν χρειάζονται να γνωρίζουν το όνομα εκείνου που στέκεται στο προσκέφαλό τους.”
“Σωστά”, είπα — “Πολλοί από εμάς εδώ θέλουμε να πάμε, αλλά δεν έχουμε καταφέρει ακόμη να συγκεντρώσουμε τα χρήματα για το ταξίδι”. Τότε ο Palla αδειάζει τις τσέπες του στο τραπέζι, και έτσι, με τα χρήματά του και μαζί με αυτά που μπορέσαμε να βρούμε στη Φλωρεντία, καταφέραμε να φύγουμε – οι Gigia Pezzi, Arturo Feroci, Vinci, Delvecchio, εγώ και άλλοι σύντροφοι.
Η συμπεριφορά του Palla στη Νάπολη ήταν υπέροχη. Γενναίος, ακούραστος, εργαζόταν μέρα νύχτα. Ήμασταν όλοι άφραγκοι, μερικές φορές δεν είχαμε να φάμε και σχεδόν ζηλεύαμε τη σούπα που δίναμε στους ασθενείς που ανάρρωναν. Ο Palla έλαβε κάποια χρήματα από το σπίτι του, τα οποία αντιστοιχούσαν σε μεγάλο βαθμό στις ανάγκες του. Αλλά, όπως θα είχε κάνει και ο καθένας από εμάς, τα έβαλε στο κοινό ταμείο, έτσι ώστε να μπορέσουμε να επιβιώσουμε όλοι μέχρι το τέλος της επιδημίας.
Ζητήστε από τους αναρχικούς το οτιδήποτε, Rocco De Zerbi – δεν θα έχεις ξεχάσει τις υπηρεσίες των αναρχικών της Φλωρεντίας αν θυμάσαι έναν ψηλό, αδύνατο, μάλλον γκρινιάρη νεαρό που, τις στιγμές όταν περίμενε να γίνει η διανομή των υπηρεσιών, άραζε στο πίσω μέρος της αίθουσας επιτροπής του Λευκού Σταυρού, σιωπηλός, πίσω από όλους, αλλά που με το πρώτο αίτημα για εθελοντή, θα πηδούσε, μπροστά από οποιονδήποτε άλλο, και θα έβγαινε μπροστά φωνάζοντας: “Εγώ!”
“Αλλά εσύ”, θα έλεγαν μερικές φορές, “είσαι τώρα εκτός βάρδιας”.
“Δεν έχει σημασία”, θα απαντούσε, “Μπορώ να επιστρέψω.” Και επέστρεφε και τους εξέπληττε όλους με την πραγματικά εξαιρετική φυσική του αντοχή, κερδίζοντας τον θαυμασμό από καρδιάς, με την αφοσίωση, με την ευαισθησία με την οποία φρόντιζε τους ασθενείς. Αυτός ο νεαρός ήταν ο Palla.3
Αυτή η διήγηση δείχνει πόσο στενά συνεργάστηκαν οι Malatesta, Palla και άλλοι με τον Λευκό Σταυρό στη Νάπολη – και είναι ενδεικτική για το χαρακτήρα αυτής της συνεργασίας.
Μέχρι τις 13 Σεπτεμβρίου, περισσότεροι από 1000 εθελοντές από όλη την Ιταλία, καθώς και από την Ελβετία, τη Γαλλία, την Αγγλία και τη Σουηδία, είχαν ενταχθεί στις προσπάθειες για την ανακούφιση από την επιδημία. Σε αντίθεση με τις προσπάθειες του κράτους, η κινητοποίηση είχε τεράστια επιτυχία. Περίπου τα δύο τρίτα των ασθενών που βρίσκονταν στη φροντίδα των εθελοντών του Λευκού Σταυρού επέζησαν. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τα ποσοστά θανάτου στα νοσοκομεία της Νάπολης, στα οποία πέθανε η πλειονότητα των ασθενών με χολέρα.
Οι αναρχικοί ήταν στην πρώτη γραμμή αυτών των προσπαθειών. Σύμφωνα με τον Nunzio Dell’Erba (βλ. Παράρτημα), στους Malatesta και Palla στη Νάπολη προστέθηκαν άλλοι σύντροφοι από τη Φλωρεντία, συμπεριλαμβανομένων των Luigia Minguzzi, Francesco Pezzi, Arturo Feroci, Giuseppe Cioci και Pietro Vinci, για να μην αναφέρουμε πολλούς άλλους αναρχικούς από ολόκληρη τη χερσόνησο. Δεν γνωρίζουμε πόσοι από αυτούς προσβλήθηκαν από τη χολέρα κατά τη διάρκεια της δράσης τους, αλλά γνωρίζουμε ότι δύο αναρχικοί πέθαναν από αυτήν – οι Antonio Valdrè και Rocco Lombardo – καθώς και ο σοσιαλιστής Massimiliano Boschi.
Ο Λευκός Σταυρός είχε χωρίσει τη Νάπολη σε δώδεκα τμήματα. Σύμφωνα με τον Luigi Fabbri, ο Malatesta και οι σύντροφοί του ανέλαβαν την ευθύνη για τη διοργάνωση ενός από αυτών των τμημάτων. Ο Fabbri ισχυρίζεται ότι οι ασθενείς με χολέρα σε αυτό το τμήμα είχαν το υψηλότερο ποσοστό ανάκαμψης σε όλη τη Νάπολη, επειδή ο Malatesta – καθώς είχε μεγαλώσει στη Νάπολη και διατηρούσε στενούς δεσμούς με τα πιο μαχητικά στοιχεία του τοπικού εργατικού κινήματος – ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματικός στο να εξαναγκάζει τις δημοτικές αρχές να παραδίδουν τρόφιμα και φάρμακα, τα οποία οι αναρχικοί έπειτα διένεμαν σε όσους τα είχαν ανάγκη.
Η καταγραφή του Fabbri βασίζεται σε ιστορίες που πρέπει να είχε ακούσει από τον ίδιο τον Malatesta. Έχει φτάσει σε μας κάποιο υλικό από τον Malatesta που το επιβεβαιώνει. Σύμφωνα με τα πρακτικά του δικαστηρίου στο «Verbale d’Udienza», 21-28 Απριλίου, κατά τη διάρκεια της δίκης του στην Ανκόνα το 1898, ο Malatesta κατέθεσε:
“Το 1884, αφού ξεκίνησα μια ομάδα αναρχικών, πήγα στη Νάπολη για να βοηθήσω τα θύματα της χολέρας. Οι καθηγητές μου εκεί με έβαλαν υπεύθυνο της ιατρικής υπηρεσίας και έμεινα στη Νάπολη μέχρι το πέρας της επιδημίας και έλαβα έπαινο γι’ αυτό.”
Μια ελαφρώς διαφορετική καταγραφή αυτών των επαίνων εμφανίζεται στο περιοδικό L’Agitazione, στην οποία λέγεται ότι ο Malatesta πρόσθεσε:
“Ήμουν κι εγώ στη Νάπολη κατά τη διάρκεια της επιδημίας και η επιτροπή με επαίνεσε.”4
Μπορούμε να πάρουμε μια γεύση της εμπειρίας των αναρχικών στη Νάπολη από τις αναφορές από την Ιταλία που εμφανίστηκαν στην ελβετικό αναρχικό περιοδικό Le Révolté μεταξύ Σεπτέμβρη και Δεκέμβρη του 1884:
“Η Χολέρα έκανε τη θανατηφόρα εμφάνισή της και στην Ιταλία και, αυτήν την ώρα, παίρνει πολλές ζωές, φυσικά μεταξύ των προλεταριακών οικογενειών που δεν διαθέτουν την πολυτέλεια της υγιεινής, για τον απλό λόγο ότι αυτή είναι προνόμιο που κατέχει μόνο η αστική τάξη, όπως και όλα τα άλλα.“
–Le Révolté, 14 Σεπτεμβρίου 1884
“Γράφοντας αυτές τις λίγες γραμμές, θέλω να προσφέρω την αλληλεγγύη που αξίζει στον σύντροφό μας Rocco Lombardo από τη Γένοβα.
Ένας γοητευτικός νεαρός άνδρας, χωρίς να έχει κλείσει τα 27, τολμηρός και γενναιόδωρος, ήταν ένας από τους πιο αφοσιωμένους και ευφυείς μεταξύ των επαναστατικών αναρχικών της Γένοβας. Αφιέρωσε όλη του τη δύναμη και όλες τις σκέψεις του στην υπόθεσή μας – στο να πραγματοποιηθεί ένα επαναστατικό κίνημα, οπουδήποτε, στο να βεβαιωθεί ότι η οργάνωση είχε γίνει με τον σωστό τρόπο, όπως απαιτούσαν οι φιλοδοξίες του και η ακούραστη αφοσίωσή του.
Μια ευκαιρία παρουσιάστηκε. Η χολέρα βρισκόταν στη Νάπολη και έπαιρνε πολλά θύματα από τους προλετάριους αδελφούς του. Ενώθηκε με άλλους συντρόφους και έφυγε από το Μιλάνο που βρισκόταν, για να πάει στην καρδιά του κινδύνου.
Με το που έφτασε στη Νάπολη, έγινε από τους πιο γνωστούς για το θάρρος και την ανιδιοτέλεια του στη βοήθεια των θυμάτων της τρομερής μάστιγας. Χτυπημένος ο ίδιος από την ασθένεια, πέθανε στις 18 Σεπτεμβρίου.
Ο Lombardo ήταν ένας ένθερμος προπαγανδιστής. Την προηγούμενη χρονιά, στο Τορίνο, είχε ιδρύσει την εφημερίδα Proxinzus Taus, την οποία υποστήριζε με τους συντρόφους του με όλες τις θυσίες που ήταν ικανός να κάνει μέχρι την τελευταία στιγμή. Αυτή η εφημερίδα παρέμεινε μαχητική μέχρι το τέλος, παραμένοντας στις επάλξεις για αρκετούς μήνες.
Φτωχέ Rocco, πέθανες χωρίς να έχεις έναν φίλο κοντά σου να σου αποδώσει το αντίτιμο της αλληλεγγύης που σου άξιζε. Σου το αποδίδουμε σήμερα πάνω από τον τάφο σου, δεσμευόμαστε να υπερασπιστούμε αυτές τις ιδέες που σου ήταν τόσο αγαπητές και να θυσιάσουμε τους εαυτούς μας όπως έκανες και εσύ για την Κοινωνική Επανάσταση.”
– Le Révolté, 28 Σεπτεμβρίου 1884
“Λαμβάνουμε από τους φίλους μας στο Μιλάνο μια διαμαρτυρία ενάντια στις συκοφαντίες που ο κληρικός και αστικός τύπος σωρεύει στους αναρχικούς, και συγκεκριμένα στον σύντροφο Rocco Lombardo, του οποίου ο θάνατος ανακοινώθηκε στο τελευταίο μας τεύχος. Σύντροφοι, δεν αξίζει να χάνουμε χρόνο να απαντάμε στις συκοφαντίες που εκτοξεύουν αυτές οι μαριονέτες. Απλά, όπου τους συναντήσετε, δώστε τους μια κλοτσιά… “
– Le Révolté, 25 Οκτωβρίου 1884
“Στη Νάπολη, όπως γνωρίζετε, η χολέρα έχει προκαλέσει τον όλεθρο μεταξύ των εργατών. Δεν θα μπορούσε να υπάρξει σαφέστερη απόδειξη της ανισότητας στην σημερινής κοινωνία. Οι φίλοι μας, που πήγαν κατά τη διάρκεια της επιδημίας για να βοηθήσουν τους ασθενείς, μόλις δημοσίευσαν ένα μανιφέστο, στο οποίο αποκαλύπτουν την πραγματική αιτία της χολέρας – τη φτώχεια. Και έχουν υποδείξει τη μόνη θεραπεία – την Κοινωνική Επανάσταση.
“Οι εφημερίδες εδώ σκανδαλίστηκαν, φυσικά, και μια εφημερίδα κληρικών δεν παρέλειψε να ζητήσει το μένος της αστυνομίας εναντίον αυτών των αδυσώπητων αναρχικών, οι οποίοι αρνούνται να επιτρέψουν στους ανθρώπους να πεθάνουν ειρηνικά.”
– Le Révolté, 7 Δεκεμβρίου 1884
Δυστυχώς, απ’ όσο γνωρίζουμε, κανείς δεν μπόρεσε να εντοπίσει το μανιφέστο που αναφέρεται στο τεύχος της 7ης Δεκεμβρίου.
Νίκη κατά της Χολέρας;
Ο Λευκός Σταυρός διαλύθηκε επίσημα στις 26 Σεπτεμβρίου, ανακοινώνοντας ότι η κρίση είχε περάσει στο βαθμό που οι δημοτικές αρχές μπορούσαν και πάλι να αντιμετωπίσουν την επιδημία από μόνες τους. Είναι πιθανόν οι εργατικές ενώσεις να συνέχισαν τις δικές τους προσπάθειες για αλληλοβοήθεια, όπως έκαναν και πριν από την εμφάνιση του Λευκού Σταυρού. Χάρη εν μέρει στις προσπάθειές τους, οι θάνατοι μειώθηκαν σημαντικά τον Οκτώβριο και η επιδημία τελείωσε επίσημα στις αρχές Νοεμβρίου. Το κίνημα βάσης δεν είχε νικήσει τη χολέρα από μόνο του – αλλά είχε επιτύχει κάτι που το κράτος δεν μπορούσε να κάνει, να βοηθήσει χιλιάδες φτωχούς ανθρώπους να επιβιώσουν από την καταστροφή. Πάνω απ’ όλα, είχε αποδείξει ότι τα καλύτερα προγράμματα βοήθειας είναι αυτά που ξεκινούν από εκείνους που τα έχουν ανάγκη, επιτρέποντάς τους να καθορίσουν οι ίδιοι ποιες είναι οι ανάγκες τους και οι προτεραιότητές τους.
Για τον Malatesta προτάθηκε να γίνει επίσημη βράβευση σε αναγνώριση των προσπαθειών του. Ο ίδιος την αρνήθηκε. Το ίδιο κράτος που προσπαθούσε να τον ανταμείψει για όσα είχε κάνει στη Νάπολη, τον περίμενε επίσης για να τον βάλει στη φυλακή για όσα ποτέ δεν είχε κάνει στη Φλωρεντία. Άλλωστε, ο ίδιος δεν επιθυμούσε να γίνει ηγέτης – ήθελε να είναι απλώς ένας σύντροφος μεταξύ συντρόφων.
Αν είναι αλήθεια, όπως λέει ο Fabbri, το ότι οι φτωχοί Ναπολιτάνοι στο τμήμα της Νάπολης που βοήθησε να οργανώσει ο Malatesta είχαν το υψηλότερο ποσοστό επιβίωσης – όχι λόγω των ιατρικών ικανοτήτων του Malatesta, αλλά λόγω της πίεσης που κατάφεραν οι αναρχικοί στην κυβέρνηση για να την αναγκάσουν να παραδώσει αποθηκευμένες προμήθειες – αυτό επιβεβαιώνει τον ισχυρισμό ότι “η πραγματική αιτία της χολέρας ήταν η φτώχεια”. Στο Η Νάπολη την Εποχή της Χολέρας, ο ιστορικός Frank Snowden υποστηρίζει ότι η φτώχεια ήταν μια σοβαρή αιτία της επιδημίας του 1884 στη Νάπολη: “Η χολέρα ευδοκιμεί στη φτώχεια επειδή οι φτωχοί, από τον υποσιτισμό και τις εντερικές διαταραχές, έχουν την προδιάθεση να προσβληθούν από την ασθένεια.”
Η κύρια λύση για τη χολέρα, όπως γνωρίζουμε σήμερα, είναι να δοθεί σε όλους πρόσβαση σε καθαρό νερό. Οι υδραυλικοί, και όχι οι γιατροί, είναι οι ήρωες αυτής της ιστορίας. Όμως – όπως απέδειξαν επανειλημμένα ξεσπάσματα χολέρας στη Νάπολη και αλλού κατά τη διάρκεια του 20ού και του 21ου αιώνα – βασιλιάδες, καπιταλιστές και πρωθυπουργοί, όλοι θα κρατήσουν ένα μέρος του πληθυσμού να ζει σε επικίνδυνες συνθήκες, εκτός εάν η συλλογική αλληλεγγύη και η χωρίς συμβιβασμούς εξέγερση τους αναγκάσουν να διαμοιράσουν τους πόρους που προσπαθούν να συσσωρεύσουν.
Παραθέτοντας το χαμένο μανιφέστο, το πραγματικό φάρμακο για την πρόληψη της επιστροφής της χολέρας δεν μπορεί να είναι άλλο από την κοινωνική επανάσταση.
Τι έγινε Μετά;
Εκείνο το φθινόπωρο, αφού επέστρεψε στη Φλωρεντία, ο Malatesta κατάφερε να αποφύγει την ποινή φυλάκισης που κρεμόταν πάνω από το κεφάλι του, δραπετεύοντας από την Ιταλία κρυμμένος μέσα σε ένα κουτί με ραπτομηχανές. Για τον επόμενο μισό αιώνα, συνέχισε να οργανώνει και να γράφει, αφήνοντας το σημάδι του στο αναρχικό κίνημα πάνω σε τρεις ηπείρους.
Στα γραπτά του, αξιοποίησε επανειλημμένα την εμπειρία του με τη χολέρα, χρησιμοποιώντας τη για να αναδείξει το πώς οι μοίρες των ανθρώπων στις αντίθετες πλευρές του πλανήτη συνδέονται άρρηκτα – κάτι που η πανδημία COVID-19 μας έχει δείξει για άλλη μια φορά σήμερα – και τονίζοντας ότι το ίδιο το κράτος δεν μπορεί να προστατέψει τη δημόσια υγεία, μόνο βάζει εμπόδια στους γιατρούς που προσπαθούν να την προστατεύσουν.
Ολοκληρώνουμε με μερικές επιλογές από το έργο του:
“ Ο κάτοικος της Nάπολης ενδιαφέρεται εξίσου για την βελτίωση των συνθηκών υγιεινής των ανθρώπων που ζούνε στις όχθες του Γάγγη, απ’ όπου τού έρχεται η χολέρα, όσο και για τη βελτίωση του αποχετευτικού συστήματος της ίδιας του της πόλης. Η ευημερία, η ελευθερία ή η τύχη του βουνήσιου, που ζει χαμένος ανάμεσα στους κατακόρυφους γκρεμούς των Απεννίνων, δεν εξαρτάται μόνο απ’ την κατάσταση της ευημερίας ή την εξαθλίωση μέσα στην οποία ζούνε οι κάτοικοι του χωριού του, ή ακόμα απ’ τη γενικότερη κατάσταση του Ιταλικού λαού, αλλά επίσης κι απ’ την κατάσταση των εργατών στην Αμερική ή στην Αυστραλία, απ’ την ανακάλυψη ενός Σουηδού επιστήμονα, απ’ τις ηθικές και υλικές συνθήκες των Κινέζων, απ’ τον πόλεμο ή την ειρήνη στην Αφρική, κοντολογίς, εξαρτάται απ’ όλες τις μεγάλες και μικρές περιστάσεις που επηρεάζουν την ανθρώπινη ζωή σ’ οποιοδήποτε σημείο του κόσμου. ”
-Errico Malatesta, “Αναρχία”
“ Εκείνοι που κατέχουν κυβερνητικά αξιώματα, έχοντας αφήσει την προηγούμενη κοινωνική τους θέση κι ασχολούμενοι πρωταρχικά με το να διατηρήσουν την εξουσία, χάνουν κάθε ικανότητα να ενεργούν αυθόρμητα και δε γίνονται παρά μόνο εμπόδιο στην ελεύθερη δράση των άλλων.
Με την κατάργηση αυτής της αρνητικής δύναμης που συνθέτει μια κυβέρνηση, η κοινωνία θα γίνει ό,τι μπορεί με τις δοσμένες δυνάμεις και δυνατότητες της στιγμής…
Αν υπάρχουν γιατροί και δάσκαλοι υγιεινής, θα οργανωθούν μόνοι τους για να υπηρετήσουν την υγεία. Κι αν δεν υπάρχει κανένας, δεν μπορεί να τους δημιουργήσει μια κυβέρνηση – το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να τους δυσφημίσει στα μάτια του λαού, που έχει την προδιάθεση να υιοθετεί υποψίες, που είναι μόνο μερικές φορές βάσιμες, αναφορικά με οτιδήποτε επιβάλλεται πάνω του – και να τους στείλει να σφαγιαστούν από το λαό ως δηλητηριαστές όταν επισκέπτονται ανθρώπους που έχουν χτυπηθεί από τη χολέρα. “
Errico Malatesta, “Αναρχία”
“Μην ρωτάς, είπε ένας σύντροφος, με τι θα πρέπει να αντικαταστήσουμε τη χολέρα. Είναι ένα κακό, και το κακό πρέπει να εξαλειφθεί, όχι να αντικατασταθεί. Αυτό είναι αλήθεια. Αλλά το πρόβλημα είναι ότι η χολέρα επιμένει και επιστρέφει, εκτός εάν οι συνθήκες βελτιωμένης υγιεινής έχουν αντικαταστήσει εκείνες που επέτρεπαν πρώτα στην ασθένεια να κερδίζει και να εξαπλώνεται. “
-Errico Malatesta, “Demoliamo. E poi?” Pensiero e Volontà (Rome) 3, no. 10 (June 16, 1926).
Παράρτημα: Πρόσθετες Παραπομπές
Οι Καταβολές του Σοσιαλισμού στη Νάπολη του Nunzio Dell’Erba και Ο Ιταλικός Αναρχισμός, 1864-1892 του Nunzio Pernicone, προσφέρουν και τα δύο σύντομες αναφορές για την αναρχική κινητοποίηση ως απάντηση στην επιδημία στη Νάπολη. Το βιβλίο του Pernicone είναι διαθέσιμο στα Αγγλικά, από τις εκδόσεις AK Press. Εδώ είναι το σχετικό υλικό από το βιβλίο του Nunzio Dell’Erba σε ελεύθερη απόδοση:
“Τους μήνες Αύγουστο και Σεπτέμβριο [1884], υπήρξε έντονη συμμετοχή των αναρχικών από όλη την Ιταλία σε γενναιόδωρες προσπάθειες βοήθειας προς τους Ναπολιτάνικους πληθυσμούς που επλήγησαν από τη χολέρα.
Στις 13 Σεπτεμβρίου, οι Luigia Minguzzi, Pezzi, Malatesta, Arturo Feroci, Galileo Palla, Giuseppe Cioci και Pietro Vinci αναχώρησαν για τη Νάπολη. Την ίδια περίοδο, ο Cavallotti, ο Musini, ο [πρώην αναρχικός πολιτικός Andrea] Costa, και άλλοι πήγαν εκεί. Οι σοσιαλιστές της Ραβέννα έστειλαν τις ευχές τους οι προλετάριοι του Mezzogiorno [νότια Ιταλία] «σύντομα, αμέσως, να απελευθερωθούν από τη χολερική μόλυνση, όπως μια μέρα (να απελευθερωθούν) από την αστική μόλυνση, η οποία σκοτώνει όπως κάθε άλλη ασθένεια”5
Στην διαδήλωση αλληλεγγύης των σοσιαλιστών της Ραβέννα, οι ζωηρές και ισχυρές φωνές των σοσιαλιστών της Πάρμα, της Μπολόνια, του Λούγκο, του Τορίνο, της Αλεξάνδρειας, της Γένοβα και του Μιλάνου, ενώθηκαν σε διαμαρτυρία ενάντια στον «μάγο» [Πρωθυπουργό Agostino] Depretis και σε συμπαράσταση προς τους συντρόφους τους στο Mezzogiorno.
Προς τα τέλη Σεπτεμβρίου του 1884, τρεις από αυτούς, ο λιθογράφος Rocco Lombardo της αναρχικής ομάδας του Μιλάνου, ο Massimiliano Boschi του Συλλόγου «Τα Δικαιώματα της Ανθρωπότητας» της Πάρμα, και ο Antonio Valdrè της Castelbolognese, έπεσαν θύματα της επιδημίας.
Η Χολέρα επιδείνωσε τις ήδη λυπηρές συνθήκες διαβίωσης του προλεταριάτου αναγκάζοντας τα αφεντικά να απολύσουν τους εργάτες και τους καταστηματάρχες να κλείσουν τα μαγαζιά τους, όπως συνέβη στην περίπτωση της “ένωσης τσαγκάρηδων” η οποία αριθμούσε περίπου 400 μέλη. Αλλά, όπως θυμόταν ο Carlo Gardelli, σοσιαλιστής από τη Romagna που μετακόμισε στη Νάπολη, η χολέρα “όχι μόνο προκάλεσε σοβαρές υλικές ζημιές, αλλά προκάλεσε και άλλες μορφές βλάβης, πολύ μεγαλύτερες, στον ηθικό τομέα”.6
Περαιτέρω ανάγνωση
- Brigate volontarie d’altri tempi—I sovversivi e il colera di Napoli, 1884 [Voluntary Brigades of Yesteryear: The Subversives and the Cholera Epidemic of Naples, 1884]
- Cholera Revolts: A Class Struggle We May Not Like, Samuel Kline Cohn, Jr.
- The Method of Freedom: An Errico Malatesta Reader, edited by Davide Turcato
- Italian Anarchism, 1864-1892, Nunzio Pernicone
- Epidemics and Society: From the Black Death to the Present, Frank M. Snowden
- Naples in the Time of Cholera, 1884-1911, Frank M. Snowde
- From the Cholera Riots to the Coronavirus Revolts, Jesse Walker
- Η καταγραφή του Fabbri επιβεβαιώνει σε μεγάλο βαθμό την εκδοχή του Max Nettlau, που δημοσιεύτηκε λίγα χρόνια νωρίτερα στο Errico Malatesta: Η Βιογραφία ενός Αναρχικού: “Το φθινόπωρο του 1884, ο Malatesta και άλλοι σύντροφοι πήγαν στη Νάπολη, όπου η χολέρα είχε πάρει ανησυχητικές διαστάσεις, και έπιασαν δουλειά στα νοσοκομεία. Ο Costa και άλλοι Σοσιαλιστές έκαναν το ίδιο. Δύο αναρχικοί, ο Rocco Lombardo, πρώην συντάκτης της εφημερίδας του Τορίνο ‘Proximus Tuns’, και ο Antonio Valdre, υπέκυψαν από την επιδημία. Αυτοί που επέστρεψαν δήλωσαν σε ένα μανιφέστο πως η πραγματική αιτία της χολέρας είναι η εξαθλίωση και το αληθινό φάρμακο η κοινωνική επανάσταση. (c. ‘Revolte,’ September 28, Dec. 7, 1884; Nov. 8, 1885).” ↩
- Αυτό το άρθρο αναδημοσιεύτηκε αργότερα στο τεύχος της 1ης Οκτωβρίου 1933 του Studi Sociali στον Montevideo (Ουρουγουάη), όπου το διαβάσαμε, χάρη στη βοήθεια του Davide Turcato.↩
- Ο Malatesta συνεχίζει: ”Μετά την επιδημία της χολέρας στη Νάπολη, ήμουν πάντα σε επαφή ή σε στενή σχέση με τον Palla. Τον έχω δει σε πολύ δύσκολες περιστάσεις και τον έβρισκα πάντα να είναι καλός, πάντα έτοιμος να βάλει τον εαυτό του και τα χρήματά του στην υπηρεσία της υπόθεσής μας, των φίλων ή των αναγκών, πάντα θαρραλέος και πρώτος να υψώσει το ανάστημα στον κίνδυνο, πάντα προσηλωμένος σε όλα με την ψυχή του, με όλη του τη δύναμη αφιερωμένη στον θρίαμβο της καλοσύνης. Έχω διεισδύσει, με τον εξαναγκασμό ή με την οικειότητα, στα βάθη του κάπως άγριου χαρακτήρα του, και έχω δει μια τεράστια αγάπη για τους ανθρώπους, μια ισχυρή πίστη στην καλοσύνη, μια σταθερή απόφαση να αφιερώσει τη ζωή του στον θρίαμβο των ιδεών του, και είδα με συγκίνηση το πώς αυτές οι αποστολικές ιδιότητες ήταν αρμονικά ενωμένες με τη βαθιά στοργή που έτρεφε για τη μητέρα του, την οποία θυμόταν συχνά, και της οποίας η μνήμη γέμιζε με δάκρυα τα μπλε μάτια του.”↩
- Il Processo,” parts1-10, L’Agitazione, Supplemento Quotidiano, nos. 1-10 (April 21-30, 1898). Και τα δύο αυτά αποσπάσματα εμφανίζονται στα αγγλικά στη συλλογή συγγραμμάτων του Malatesta του Davide Turcato, A Long and Patient Work: The Anarchist Socialism of L’Agitazione, 1897-1898.↩
- Partenza di socialini per Napoli, in “Il Comune” (Organo del Partito Socialista Rivoluzionario italiano), Ravenna, 20-21 dicembre 1884, a. 11, n. 50↩
- Δείτε την επιστολή του Carlo Lardelli, Νάπολη, 1 Δεκεμβρίου 1884, στο “Il Commune”, α. II, 7-8 Δεκεμβρίου 1884, αρ. 59. ”Ο ιερέας ήξερε πώς να αρπάζει την ευκαιρία της θλιβερής περίστασης και να την εκμεταλλεύεται προς όφελός του. Ήξερε, μέσα στην ατυχία του, την αδυναμία του λαού και επωφελούνταν από αυτήν. Σήμερα είναι ο κυρίαρχος στον τομέα. Οι πόρτες των σπιτιών είναι καλυμμένες με γραπτά που εξακολουθούν να παρακαλούν τον Θεό και την Παναγία να απελευθερώσουν από τη μάστιγα, οι τοίχοι γέμισαν και πάλι με εικόνες, όπως συνέβαινε και υπό την κυριαρχία των Βουρβόνων. Δεν υπάρχει πια πίστη στην επιστήμη και στην εργασία της ανθρωπότητας. Περισσότερη ελπίδα δίνεται με ένα ψέκασμα αγιασμού απ’ ότι με οποιοδήποτε φάρμακο.“↩
_________
