Ο Ελένο Σάνια είναι ένας από τους σταθερότερους στύλους της ισπανικής αναρχικής σκέψης· φιλόσοφος και διανοητής της κοινωνικής θεωρίας, αγωνίστηκε κατά του Φράνκο, εξορίστηκε στην Γερμανία – χώρα όπου εξακολουθεί να κατοικεί και να παράγει υλικό για στοχασμό ελευθεριακής οπτικής, πάντα κόντρα στο ρεύμα των υλικών αξιών που δεσπόζουν στον σύγχρονο κόσμο. Από τις εκδόσεις Στάσει Εκπίπτοντες κυκλοφορούν δύο βιβλία του: Η κοινωνία της αυτοδιεύθυνσης και οι εχθροί της (2011) και Ανθρωπομανία, στην υπεράσπιση του ανθρώπινου (2014).

Η κοινωνία της αυτοδιεύθυνσης *

I. Η κοινωνία της αυτοδιεύθυνσης

{…} Πιστεύω ότι το σύστημα εκείνο που καλύτερα ανταποκρίνεται στις ανάγκες και στα ιδανικά της μετακαπιταλιστικής κοινωνίας είναι αυτό της αυτοδιεύθυνσης. Τι είναι η αυτοδιεύθυνση; Είναι η απόπειρα οργάνωσης της ζωής του ανθρώπου πάνω στη βάση το αυτοκαθορισμού, της ελευθερίας και της εθελοντικής συμμετοχής του κάθε πολίτη στις εργασίες της κοινότητας. Είναι λοιπόν, το αντίθετο της κάθετης εξουσίας που έχει επικρατήσει μέχρι σήμερα, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, στις ανθρώπινες κοινωνίες.

{…} Όπως δε όλα τα παγκόσμια ιδανικά, έτσι και η αυτοδιεύθυνση, ασφαλώς, αναδύεται ακριβώς από τις ρίζες του λαού, βασίζεται στο λαό και δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο από το λαό.

{…} Για να το πούμε και με τα λόγια του Μάρκοβιτς: «Αυτοδιεύθυνση σημαίνει ότι οι διευθύνουσες λειτουργίες δεν ασκούνται από καμία εξουσία εκτός κοινωνίας, παρά από τους ίδιους τους παραγωγούς της κοινωνικής ζωής σε κάθετης έκφανση. Αυτοδιεύθυνση σημαίνει την υπέρβαση του αιώνιου διαχωρισμού της κοινωνίας ανάμεσα σε ιστορικά υποκείμενα και αντικείμενα, ανάμεσα σε διευθύνοντες και εκτελεστές».

{…} Ως προδρόμους της αυτοδιεύθυνσης θεωρώ όλα εκείνα τα συστήματα ιδεών και τα ιστορικά κινήματα που υπερασπίστηκαν την ελευθερία του ανθρώπου και ταυτόχρονα την κοινωνική ισότητα. Αν έπρεπε να ονομάσω κάποιους θεωρητικούς που υπερασπίστηκαν και ουσιαστικά παρουσίασαν την ιδέα της αυτοδιεύθυνσης, θα ανέφερα τους Γκόντγουιν, Φουριέ, Όουεν και τον αντιεξουσιαστικό σοσιαλισμό γενικότερα, πρωτίστως τον Προυντόν. Σε παγκόσμιο επίπεδο δεν χωρά αμφιβολία ότι οι Μαρξ και Ένγκελς επιζητούσαν επίσης μια αυτοδιευθυνόμενη οργάνωση της κοινωνίας, όμως πέρα από το γεγονός ότι εισήγαγαν την έννοια της δικτατορίας του προλεταριάτου ως φάσης μετάβασης από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό- ασυμβίβαστης με τις αρχές της αυτοδιεύθυνσης- πρέπει να θυμόμαστε, όπως λέει ο μαρξιστής Στογιάνοβιτς, «ότι ο Μαρξ έγραψε πολύ σποραδικά για την αυτοδιεύθυνση».

{…} Σε γενικές γραμμές θα μπορούσε να ειπωθεί ότι μεγάλο μέρος του εργατικού κινήματος της ηρωικής εποχής κινητοποιήθηκε από ιδέες θεμελιωδώς αυτοδιαχειριστικές. Ως παραδείγματα συγκεκριμένων προσπαθειών αυτοδιεύθυνσης θα παραθέσω την Παρισινή Κομμούνα, τα Σοβιέτ του 1905 και του 1917, τα εργατικά συμβούλια στη Γερμανία μεταξύ 1919 και 1920, τα «consiggli di fabrica» (εργοστασιακά συμβούλια) στο Μιλάνο μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τα ισραηλινά κιμπούτς, και ιδιαίτερα τις ελευθεριακές κολεκτίβες που αναπτύχθηκαν από τη CNT κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου.

{…} Είναι ξεκάθαρο ότι το κίνημα για την αυτοδιεύθυνση δεν θα μπορέσει να υπερβεί τον σημερινό εμβρυακό του χαρακτήρα αν δεν εξουδετερώσει προηγουμένως τη φαύλη ηγεμονία που ασκεί σήμερα η θεσμική αριστερά. Η μονοπώληση της εργατικής συνείδησης από τα σοσιαλδημοκρατικά, σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά κόμματα αποτελεί ένα από τα πρωταρχικά εμπόδια για την εγκαθίδρυση ενός καθεστώτος αυτοδιεύθυνσης. Τα πολιτικά κόμματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν μερικές φορές ως βοηθητικά στον αγώνα ενάντια στον καπιταλισμό, εφόσον υπάρχουν, θα πρέπει να στηρίζονται τα πιο προοδευτικά από αυτά, έχοντας πάντα κατά νου ότι η απελευθέρωση της εργατικής τάξης, αν είναι να συμβεί, θα επιτευχθεί μόνο μέσα από τους κόλπους των αγωνιστικών της οργάνων, που είναι τα ανεξάρτητα συνδικάτα, τα εργατικά συμβούλια, οι εργοστασιακές επιτροπές, οι συνελεύσεις και οι άλλες μορφές προλεταριακής δράσης και οργάνωσης.

{…} Η αυτοδιεύθυνση δεν μπορεί να αποδεχθεί το σφετερισμό της πολιτικής δραστηριότητας από καμία ομάδα ή ιδιαίτερη τάξη, δεν μπορεί να αποδεχθεί ότι μια ελίτ επαγγελματιών πολιτικών κρατά στα χέρια της τις τύχες όλης της κοινωνίας. Η αυτοδιεύθυνση οφείλει να επιζητεί την ολική κατάργηση της παραδοσιακής διχοτομίας μεταξύ των κυβερνώντων και των κυβερνωμένων και την αντικατάσταση της από ένα σύστημα το οποίο θα βασίζεται στην ισότητα ή αμοιβαιότητα των ευθυνών, των υποχρεώσεων και των δικαιωμάτων, κάτι που απαιτεί την ενεργή συμμετοχή όλων των πολιτών στη «res publica».

{…} Να είσαι ελεύθερος δεν σημαίνει να καταθέτεις κάθε τέσσερα χρόνια ένα ψηφοδέλτιο στις κάλπες, ούτε να ακούς παθητικά κατά τη διάρκεια αυτής της μακράς περιόδου τους λόγους των πολιτικών που βρίσκονται εκ περιτροπής μέσα ή έξω από τη Βουλή. Να είσαι ελεύθερος σημαίνει να έχεις τη δυνατότητα να παρεμβαίνεις με τρόπο μόνιμο και κανονιστικό στις αποφάσεις της κοινότητας στην οποία ζεις. Αυτό σημαίνει να ζεις ελεύθερος, αυτό σημαίνει αυτοδιεύθυνση.

{…} Αυτοδιεύθυνση θα υπάρξει όταν κανείς δεν θα έχει το δικαίωμα να διατάσσει τους άλλους αλλά και κανείς δεν θα είναι καταδικασμένος να υπακούει σε άλλο άτομο, και το δίχως άλλο η κοινοτική ζωή θα λειτουργεί αποτελεσματικά και χωρίς μεγάλες διαμάχες. Όταν έρθει αυτή στιγμή θα επιβεβαιωθεί το αξίωμα του Μοντεσκιέ: «Σε ένα ελεύθερο κράτος, όποιος νομίζει ότι έχει ελεύθερη ψυχή πρέπει να κυβερνιέται από τον ίδιο του τον εαυτό». Αν το εργατικό κίνημα δεν επιστρέψει στις ρίζες του, αν συνεχίσει να είναι έρμαιο της ποδηγέτησης των ξεπουλημένων στην αστική τάξη εργατοπατέρων ή των επαγγελματιών πολιτικών, αυτοδιεύθυνση δεν θα μπορέσει να πραγματοποιηθεί.

II. Οι κίνδυνοι της αυτοδιεύθυνσης

{…} Η αυτοδιεύθυνση δεν είναι ένα θρησκευτικό πιστεύω με αμετάβλητες αρχές, αλλά ιστορική διαδικασία σε συνεχή ροή, στηριζόμενη όχι σε κανονισμούς και διατάξεις, όπως οι διάσημοι 21 όροι που επέβαλε ο Λένιν στα κόμματα της Τρίτης Διεθνούς, αλλά στην ικανότητα και στην προετοιμασία του κάθε πολίτη. Αν εκλείπει η προϋπόθεση αυτή δεν εξυπηρετούν σε τίποτα τα προγράμματα αυτοδιεύθυνσης και οι κανονιστικές ρυθμίσεις, όπως επίσης και οι συναντήσεις, οι συνελεύσεις, τα συνέδρια και οι συλλογικές αποφάσεις.

Όταν ξέσπασε ο ισπανικός εμφύλιος, το ελευθεριακό κίνημα δεν διέθετε κάποιο προγραμματικό σχέδιο για τις κολεκτιβοποιήσεις, καθώς όμως η πλειοψηφία των αγωνιστών του προετοιμαζόταν σταθερά για να επιχειρήσει ένα τέτοιο εγχείρημα, δεν ήταν δύσκολο να αυτοσχεδιάσει και να τις κάνει να λειτουργήσουν γρήγορα και αποτελεσματικά, παρόλο που οι αντικειμενικές συνθήκες ήταν πολύ αντίξοες.

Η αυτοδιεύθυνση, περισσότερο από ένα πρόγραμμα, αξιώνει έναν τρόπο ζωής, μια συγκεκριμένη ανθρώπινη στάση. Να διαμορφώσουμε τους ανθρώπους, να τους μάθουμε να είναι ελεύθεροι, δίκαιοι και ανεκτικοί• αν το επιτύχουμε αυτό, τότε θα έχουμε επιτύχει αυτοί οι άνθρωποι κάθε στιγμή να γνωρίζουν, χωρίς να χρειάζεται να συμβουλεύονται κανένα αφεντικό και κανέναν κανονισμό, εκείνο που πρέπει να κάνουν για να είναι χρήσιμοι στην κοινωνία.

Η αυτοδιεύθυνση ξεκινά από τη στιγμή εκείνη κατά την οποία γνωρίζει κανείς τι είναι δίκαιο και τι άδικο, όταν εκπληρώνει το καθήκον του όχι από φόβο ή πάθος για κέρδος, όπως συμβαίνει σήμερα, αλλά επειδή του το υπαγορεύει η συνείδησή του. Θα όριζα λοιπόν την αυτοδιεύθυνση ως ένα ιστορικό στάδιο όπου κάθε άτομο νιώθει την ενδόμυχη ανάγκη να εκπληρώνει εθελοντικά το καθήκον του, ένα ιστορικό στάδιο το οποίο είχε ήδη προβλέψει ο Γκόντγουιν πριν από δύο αιώνες: «Οφείλουμε να επιθυμούμε ειλικρινά ότι ο κάθε άνθρωπος θα είναι αρκετά σοφός ώστε να αυτοκυβερνάται χωρίς την παρέμβαση κανενός επιβαλλόμενου εμποδίου».

{…} Πρέπει να μείνουμε μακριά από τη μυθοποίηση της αυτοδιεύθυνσης και από το να τη θεωρήσουμε μαγική συνταγή, ικανή να επιλύσει όλα τα προβλήματα του ανθρώπου και της κοινωνίας. Αν, από τη μια μεριά, το μοντέλο της αυτοδιεύθυνσης μπορεί να υπάρχει ως εναρκτήριο σημείο υπέρβασης των μεγαλύτερων αντιφάσεων της καπιταλιστικής κοινωνίας, από την άλλη μέσα σε ένα τυπικά αντικαπιταλιστικό πλαίσιο μπορεί εύκολα να παράξει νέες και απρόβλεπτες μορφές αλλοτρίωσης, χειραγώγησης και καταπίεσης, όπως έχει επισημάνει εξάλλου και ο γιουγκοσλάβος μαρξιστής Ρούντι Σούπεκ: «Ακόμα και μια αταξική κοινωνία μπορεί να εκπροσωπεί μια ολοκληρωτικά αλλοτριωμένη μορφή της ανθρώπινης ύπαρξης».

Ένας από τους πιθανούς κινδύνους της αυτοδιεύθυνσης είναι ότι στο εσωτερικό των θεσμών και των μηχανισμών της κυοφορούνται κρυφοί ανταγωνισμοί, λιγότερο ή περισσότερο χονδροειδείς, ανάμεσα στις παγκόσμιες απαιτήσεις της κοινωνίας και στα συμφέροντα των ατόμων και των ιδιαίτερων ομάδων που υπάρχουν σε αυτήν. Υπάρχει, πράγματι, ο κίνδυνος να υπονομευτεί η αυτοδιεύθυνση, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, από τον παρτικουλαρισμό (τα ιδιαίτερα συμφέροντα) των μικροαυτοδιαχειριζόμενων ομάδων.

Ο Στογιάνοβιτς, που έχει μελετήσει «in extenso» (σημ. Ελευθεριακού: «εξ’ ολοκλήρου») τούτη την προβληματική, λέει: «Η γιουγκοσλαβική μαρξιστική θεωρία αντιπαραθέτει δικαιολογημένα την αυτοδιαχείριση στον κρατισμό. Η πρόσφατη ανάπτυξή της όμως οδήγησε στην ανάδυση ενός ανταγωνισμού μέσα στην ίδια την αυτοδιαχείριση: τον ανταγωνισμό ανάμεσα στην κοινωνική αυτοδιαχείριση και στην παρτικουλαριστική αυτοδιαχείριση των επιμέρους ομάδων. Έχει έρθει ή ώρα να επισημανθεί ότι συγκεκριμένες αυτοδιαχειριζόμενες ομάδες εκμεταλλεύονται και βάζουν σε κίνδυνο άλλες αυτοδιαχειριζόμενες ομάδες και την κοινωνική ολότητα».

III. Η Ηθική της αυτοδιεύθυνσης

Η αυτοδιεύθυνση αξιώνει διττό έργο: από τη μια μεριά, αποσκοπεί σε ένα εξωτερικό μετασχηματισμό της κοινωνίας, των πολιτικών, κοινωνικών, οικονομικών και πολιτισμικών της θεσμών• από την άλλη, αποσκοπεί σε έναν εσωτερικό μετασχηματισμό του ανθρώπου. Και οι δύο στόχοι συνδέονται με έναν άρρηκτο διαλεκτικό δεσμό: αν θελήσει κανείς να αφαιρέσει μία εκ των δύο διαστάσεων, η εγκαθίδρυση της αυτοδιεύθυνσης θα είναι αδύνατο να επιτευχθεί. Κατά βάθος λοιπόν πρόκειται περί ενοποίησης της επανάστασης και της παιδαγωγικής ή, αν θέλετε, της θεωρίας και της πράξης, της δράσης και του στοχασμού.

Η αυτοδιεύθυνση δεν μπορεί να γίνει κατανοητή παρά σαν μια μακρά διαδικασία αυτομόρφωσης της εργατικής τάξης και των κοινωνικών ομάδων που ταυτίζονται με το εργατικό ιδεώδες. Δεν μπορεί να είναι αποτέλεσμα αυτοσχεδιασμού, πρέπει να κατακτηθεί βήμα-βήμα, μέσα από μια τεράστια προσπάθεια υπέρβασης, γνωρίζοντας ότι και αυτή θα σκοντάφτει ξανά και ξανά σε κάθε είδους αντικειμενικές και υποκειμενικές δυσκολίες. Ήδη από μόνο του το έργο της απελευθέρωσης του εργαζόμενου από τα ηθικά και ανθρώπινα στίγματα που παρήγαγε ο καπιταλισμός θα αποδειχτεί ιδιαίτερα επίπονο. Αν η αυτοδιεύθυνση επιθυμεί να φτάσει στην ανάπτυξη όλων των θεωρητικών και πρακτικών δυνατοτήτων της, δεν μπορεί παρά να είναι ένα πρόταγμα για την ολοκληρωτική απελευθέρωση του ανθρώπου, και το ιδανικό αυτό απαιτεί, ως μη αναστρέψιμη συνθήκη, την ανάδυση μιας νέας ανθρώπινης υποκειμενικότητας.

{…} η αυτοδιεύθυνση δεν έχει ως υπέρτατο στόχο της το μετασχηματισμό των μεθόδων παραγωγής και διανομής, αλλά το μετασχηματισμό της ίδιας της προσωπικότητας του ατόμου, τη δημιουργία ενός τύπου ανθρώπου ανώτερου από αυτόν που αναπαράγει η καταναλωτική κοινωνία. Η εγκαθίδρυση της αυτοδιεύθυνσης ούτως ώστε οι εργαζόμενοι να μπορούν να καταναλώνουν περισσότερα αυτοκίνητα και ψυγεία δεν θα άξιζε τον κόπο. Αξία έχει ο αγώνας για μια αυτοδιευθυνόμενη κοινωνία μόνο όταν ξεκινούμε από την προϋπόθεση ότι η εγκαθίδρυσή της θα κάνει δυνατή την ανάδυση μιας νέας κοινωνικής τάξης που θα βασίζεται στην ευαισθησία, τη γενναιοδωρία, τη συντροφικότητα και την ευγενή πρόθεση. Ο ύστατος στόχος της αυτοδιεύθυνσης είναι ξεκάθαρος: Η λειτουργία ενός ανώτερου τύπου ανθρώπου, όπως το έλεγε και ο Ρούντι Ντούτσκε, «χωρίς τη δημιουργία ενός νέου τύπου ανθρώπου, η μόνιμη επανάσταση είναι αδύνατη».

{…} Για να μετασχηματιστεί όμως αυτό το ιδανικό σε απτή πραγματικότητα, είναι απαραίτητο ο άνθρωπος να μάθει να καθοδηγείται από τη δική του συνείδηση, ήδη εν μέσω καπιταλιστικής κοινωνίας να είναι σε θέση να εκπληρώνει τις κοινωνικές και ανθρωπιστικές του υποχρεώσεις χωρίς να χρειάζεται κανείς να τον υποχρεώνει για τούτο. Ο εργάτης δεν πρέπει να μάθει μόνο να αποσπά συγκεκριμένα οικονομικά οφέλη από την αστική τάξη• ακόμα πιο σημαντικό είναι να μάθει να δρα σύμφωνα με μια αντι-αστική ηθική, με μια ηθική της αυτοδιεύθυνσης. Αν δεν είναι ικανός για κάτι τέτοιο, όσα υλικά πλεονεκτήματα και αν κατακτήσει, δε θα καταφέρει να χειραφετηθεί από τον αστικό ζυγό. Η χειραφέτηση δεν σημαίνει προσέγγιση ενός οικονομικού επιπέδου ίσου με εκείνο της αστικής τάξης, αλλά δημιουργία ενός συστήματος ζωής και κοινωνικής οργάνωσης που θα βασίζεται στη δικαιοσύνη, στην ισότητα, στη συντροφικότητα και στις άλλες εγγενείς αξίες της προλεταριακής ηθικής.

{…} εμείς πιστεύουμε ότι η θεμελιώδης μηχανή της αυτοδιεύθυνσης είναι η αυτομόρφωση και η αυτοτελειοποίηση της φυσικής και ιστορικής προσωπικότητας του ανθρώπου, κι ότι αν αυτό δεν συμβεί, τότε καθόλου ή πολύ λίγο θα χρησιμεύσουν οι οικονομικοί μετασχηματισμοί.

{…} Δεν υποστηρίζω ότι η εγκαθίδρυση μιας νέας ηθικής θα είναι εύκολη υπόθεση, αλλά ούτε και θεωρώ ότι είναι αδύνατη, υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα πιστέψουμε ότι μπορεί κάτι τέτοιο να επιτευχθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα.

{…}Σήμερα γνωρίζουμε ότι ο άνθρωπος δεν χαρακτηρίζεται μόνο από καλοσύνη, αλλά ότι μπορεί να είναι επίσης, σε μεγάλο βαθμό, επιθετικός και καταστρεπτικός, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι έχει χάσει για πάντα τις ανώτερες ανθρωπολογικές του ρίζες.

{…} Όσο και να πολλαπλασιάζεται το κακό και η ποταπότητα, θα υπάρχουν πάντοτε άτομα, κοινωνικές ομάδες και κινήματα που θα σώζουν την ηθική παράδοση του ανθρώπινου είδους επιλέγοντας το μονοπάτι του καλού, την αλήθεια, τη δικαιοσύνη και την ανιδιοτέλεια. Η αυτοδιεύθυνση μπορεί να αποτελεί ένα από αυτά τα ρεύματα ανανέωσης.

Παραπομπές:

Aπό το βιβλίο » Η κοινωνία της αυτοδιεύθυνσης και οι εχθροί της» Εκδόσεις Στάσει Εκπίπτοντες

Αναδημοσίευση από: https://autonomidrasi.com/